Карлагаш Эльдепова (Елена Гавриловна Ельдепова) — јайалталу ӱлгерчи, прозаик, 2001 јылдаҥ ала Россияныҥ Бичиичилер Бирлигиниҥ турчызы, ӱлгерлик ле прозалык бир канча јуунтылардыҥ авторы. Поэттиҥ «Капчалдыҥ кӱӱлти», «Эне-Чӧлчим», «Кӱӱнимниҥ кӱни», «Јоголбос истер», «Каҥыйа –эне-тӧрӧл кабайым» деген бичиктери алтай кычыраачыга сӱрекей јакшы таныш. Карлагаштыҥсӧстӧринде, сӧстӧриниҥ кӱӱзинде – Эне-Чолушман Алтайы, оныҥ тыныжы, албатызыныҥ сӱр-кебери, чечен тили, јӱрегинде алып јӱрген сызы…
Карлагаш Эльдепова Горно-Алтайсктыҥ пединститудын божоткон. Кӧӧниҥ школында ӱредӱчи, балдардыҥ јайаандыгыныҥ Улагандагы тӧс јеринде краеведение бӧлӱкте, Улаганда культура бӧлӱгинде методист, режиссер болуп иштеген. Тургуза ойдо тӧрӧл аймагында стройфирмада иштейт. Уул ла кыс чыдаткан, эки баркылу.
Бӱгӱн бис слерди јайалталу, јарлу алтай ӱлгерчи эпши ниҥ јаҥы ӱлгерлериле таныштырып турубыс. Телеҥит тилдиҥ сӱрлӱ-јараш экпинин кӧргӱскен јолдыктарды база катап сезерге јилбилӱ ле солун. Ајаруга салгадыйы, поэт бӱгӱнги кӱнде болуп турган керектерге, јӱрӱмге сӱрекей јӱрексиреп, каруу бергени ле чике бойыныҥ шӱӱлтезин ӱлгери ажыра чыгара айтканы.
***
АЛТАЙДЫҤ ЈУУЧЫЛ УУЛДАРЫ
Уул баланыҥ салымын
Уурын, баш бол, улустар.
Јуу-чагы башталзын,
Јууп апарар, кем сураар.
Сок јаҥызы деп энениҥ,
Собурып артырбас эм јаҥду.
Суурылып артарга мойнодыҥ,
Сугуп салар – јаҥ кату.
Амырыс бузылган бу ӧйдӧ
Алдыруда Алтайдыҥ уулдары.
Тӱбек тӱшкен бу тушта
Туу бодолду бойлоры.
Ажуларга алканган
Алтай уулдарга баш болзын!
Калапту јуудаҥ айланып,
Кан-Алтайга јан келзин!
Тайганыҥ кеен чечегиндий
Талдама уулдарыс алдырышпазын!
Сыгын ошкош бойлоры
Сыктадып, јӱрӱмдери ӱзӱлбезин!
«Эзен јӱрӱм, эне»-деп,
Энениҥ кӱӱнин кӧдӱрзин!
Эне-Алтайыныҥ алкыжын алгылап,
Эбирилип, Алтайына јангылазын!
Сындарда јорткон бойлоры
Сыныкпай, јеҥӱни экелзин!
Алтайдыҥ алып уулдары
Алдырышпазын, јайаачызы јаан болзын!
Тӧрӧлин коруган бойлорын
Тӧстӧри коруп, айланзын!
Тӧмӧн тӱжӱрбей аттарын
Тӧӧдӧкӧ баатырды эзеткилезин!
Кырлардыҥ куйун уулдары
Кырдырбас куйак-курчуулу болзын.
Јеримниҥ ӧткӱн балдары
Јеҥ јастанбай јеткилеп келзин!
Алтайдыҥ баатыр уулдары
Албатыгар Слерди алкап, сакыйт.
Тӱрктердиҥ јуучыл каны, судазы
Тӱни-тӱжи Слерде кӱркӱрейт…
Алтайаарга амыр јаныгар,
Алтайдыҥ јуучыл уулдары.
Энегерге кадык келигер
Элимниҥ эркин эрлери
***
АЛТАЙЫМ
Актыҥ-кӧктиҥ алдында
Агару, ару Алтайым.
Айдыҥ, кӱнниҥ кӧзине
Айланган кереес кабайым.
Ай чалузы шыҥырап,
Алтайыма тӧгӱлет.
Јылдыстары имдежип,
Јылтылдажып учкулайт.
Муҥ чактарга мызылдап,
Агарышкан мӧҥкӱлер.
Ак айастыҥ алдында
Мӧлтирешкен кеен кӧлдӧр.
Кӧгӧгӧришкен тууларыҥ
Кӧпкӧ кайкал, Алтайым.
Јажына оҥбос јаражыҥ
Јардак, ӱнгӱр кожоҥдор.
Алтайым, мениҥ Алтайым,
Алкыжым сеге, быйаным.
Алтайым, кеен Алтайым,
Артап, оҥбо, кабайым.
Кайада ӧскӧн мӧштӧриҥ,
Кай кожоҥду мӧҥкӱлик!
Кайран јаҥыс Алтайым
Канат алын ӱргӱлјик!
***
СЕН — АЙ, МЕН -ЈЫЛДЫС
Ай ла Јылдыс болуп јарыдыжып,
Айылдажыдыс экӱ, тӱнди кийдирип.
Айлаткыш алдында јажыныжып,
Айдыжадыс, эрке сӧстӧрди јажырып…
Ару чалууҥды меге тӧгӱп,
Агару мызылтымды сеге сыйлап,
Ак айасла экӱ эжинип,
Ару таҥды адырадыс, сӱӱжип…
Таҥ ла атса ойто санажып,
Та качан кирерин тӱнниҥ сакыжып,
Экӱ бойыска тартылыжып,
Эленчикле эбиредис куруусыжып…
Сен – Ай, мен – Јылдыс,
Сеелгей сӱӱшкен бистиҥ јаркыныс.
Чактарга алкалгай улу сӱӱжис.
Чагылып тургай мӧҥӱн чокторыс.
Сен –Ай, мен – Јылдыс,
Ак айаста агару ойыныс.
Айдышканга тӱҥей ачылбазыс.
Алыста арткай кереес јажыдыс.
Сен – Ай, мен – Јылдыс…
***
УЛУУ ЈЫЛЛА УТКУУЛЫМ
Эзен болзын Койон јылым,
Эскирип, эмди јӱрӱп отурыҥ.
Эрчимдӱ болгоҥ, сеге быйаным,
Эбирилип келгенчеҥ эзен јӱрейин.
Јаманын, катузын ончо јӱктеп,
Јакшылажып турум, сени ӱйдежип.
Јӱре бергейиҥ сыр куйундык,
Јӱрӱм элес ле сен јӱгӱрик.
Улалтып јӱрӱмди Улуу јыл кирет.
Улуска ижемји, сӱӱнчи экелет.
Унчугыш јогынаҥ ӧй солунат,
Уткуулдар, алкыштар текши угулат.
Јаҥы јылла, јаҥы ырысла
Јаанды, јашты уткуп турум!
Јараш кӱӱнле, јарык кӱӱле
Јаба кучактап, ороп турум!
Јаҥырып келген Улуу јылда
Јаманы кайылып, јоголып калгай.
Јаҥыс ла энчӱ, амыр-энчӱ
Јайылган мааныдый элбиреп, сӱӱндиргей.
Јуу-чагы, ӧлӱм-јидими
Јоголып калзын јутпа јуткандый.
Јӱрӱмдери ӱзӱлип, јуу-чакта јыгылбай,
Јангылап келзин уулдарыс сыгындый.
Алтайыс, айлыбыс амыр ла турзын!
Албыркактар ачаптып, мензинбес ле болзын.
Алтайлап алкыштар, јаҥарлар јайылзын,
Албатым артабай, ӧҥжӱп кӧптӧзин!
***
АМЫР-ЭНЧӰ ЈӰРӰМДИ ЭЭЛЕЗИН
Калганчы чагы једип келгендий,
Кайда ла калак, калыктар ӧлӱжет.
Јерлер блаашкылап, јеезелер чачыжып,
Јер ле сайын јуу-чак токтобойт.
Еврейлерге кырдырган Палестин калыктаҥ
Эдим сооп, куйкам јимирейт.
Энелер сыгыды, эрлер онтузы
Экчелген толкудый коркушту угулат.
Бурузы јок јаш балдардыҥ
Бу чакта кырылып јатканын…
Канзыраган сионист еврей јуучылдыҥ
Кереезин кереестей ажынып турганын.
Јайымы учун омок тартышкан
Јаш балдардыҥ јалтанбазын, баш болзын!
Јажына јерин блаадып, базындырган
Јаанын коронын бу калыктыҥ…
Газа каланы карынча јемирген
Казыр олјочылардыҥ јӱрек јогын, Кудайым…
Јаткан јерин, албатызын коруган
Јалтанбас Хамаска Јайаачы болушсын.
Килемји билбес ӧлтуреечи фашисттерди
Кижилик тӱкӱрӱп, јажына каргазын.
Канча јӱрӱмдерин, кандарын бергилеп,
Газада јаткандар јеҥӱге јединзин!
Он јаштудаҥ тӱрмеге киргендер
Ончо јайымга,јарыкка суурылзын!
Ӧткӧн тӱбеги,шыразы ундулып,
Ондо јӱрӱм чечектеп кайназын.
Чалдаҥдадып тизелендирилген палестин эрлер,
Чактаҥ артып, ӧзӱм алынзын.
Чайбалып тӱшкен кӧстиҥ јажына
Чактарга сионист еврейлер кӧмӱлзин.
Ак-јарыкта јуу-чактар токтозын,
Арып, артаган Јер-Эне тымызын,
Адыштар торгулып, угулбас болзын,
Амыр-энчӱ јӱрӱмди ээлезин…
***
ЈӰЗИС БИСТИҤ АЛТАЙ НЕ
«Орус тилдӱ балам»-деп,
Оморкобоор алтайлар.
«Орой болуп калды»-деп,
Онтожороор, кӧӧркийлер.
Ӧзӧги орус балаардыҥ
Ӧзӱми кандый болбогой.
Ӧс тилиниҥ кӱрмели
Ӧзӧгин тырмап чакпагай.
Ӧйи келзе, оҥдойло,
Ӧйкӧктӧнип айабас.
Ӧзӧгинде ачынып,
Бурулап та токтобос.
Тилин билбеен кийнинде,
Тын јогынаҥ башка ба?
Тыҥытту, орус болзо до,
Тышты айдар эмес пе?
Тӧрӧл тилин билбезе,
Тӧҥӧштӧҥ башка болор бо?
Тӧӧрӧги ӧрӧ чыкса да,
Тӧмӧн тартып тӱшпес пе?
Тӧстӧристиҥ тилинде
Тынду куды арткан не,
Тоомјы байын, эреенин
Тозуп салзаас уйат не…
Јӱс те тилле куучындаак —
Јӱзис бистиҥ алтай не.
Јӱзӱндеш канча тӱрк калык
Тамыры јаҥыс тилис не…
Ӧскӧн-чыккан јеристи
Ӧскӧлӧп барар аргаас јок.
Ӧбӧкӧӧс тилин јерийле,
Ӧрӧлӧйтӧн салым јок.
Кумраннаҥ арткан тилистиҥ
Куды ээлӱ – эрмек јок…
Кӱрмези кереес калыкта
Кайыл калтан салым јок.
Алтай тилис јабыс деп,
Ары болбоок, алтайлар.
Азыраган балдарыс
Астыккандый, оҥдоойлык.
***
АТТАР, АТТАР…
Аттар, аттар, аргымак аттар,
Ачу киштежип, јӱрегим тӱйметтер.
Кандый алыптыҥ канады болорор?
Кандый чӧрчӧктӧҥ учуп чыктыгар?
Куудыккан јӱректи јорукка кычырып,
Куулгазын тӱштий кӧрӱмим ойгостор.
Кӧстӧгӧн талага кӧнӱде учурып,
Кӧӧркийлер, мени ылтам јетирзер.
Салкынга удура јайылган јалаарды
Санаган болбойым – јайымын јӱрекке!
Эрјине малдыҥ эреени маҥында
Экпиндӱӱн, аттарым слерди кӧрӧрдӧ!
Аргымак аттарым, алтай аттарым,
Агару, агару слерлердеҥ јайылат.
Баатырлар байы — эрјине аттарым,
Очы-Баланыҥ кожоҥы угулат…
Оморкойдым аттар, аргымак аттар,
Ойногон кептӱ маҥарды кӧрӧлӧ.
Кӧӧрӧдим аттар, эрјине аттар,
Кӧгӱске табарган киштежер угала.
Кӧгӱтей-Мергенниҥ кӧк –борозы
Кӧк айастаҥ тӱшкендий билдирди.
Ээлӱ кайчыныҥ јебрен кайы
Экпинерле слердиҥ база угулды.
Аттар, аттар, аргымак аттар –
Алтай туулардыҥ Слер байлу кебери.
Аттар, аттар, калапту аттар,
Артыгы слердеҥ тен јок туру.
***
КОКУРЧЫ КЕЛИНГЕ
Коо кырлаҥ тумчукту,
Койу кара чачтарлу,
Кӧргӧн кӧрӱш курч, эрӱ,
Коркышту калап экпиндӱ.
Кокурчы келинниҥ сӱрлӱзин,
Кӧрӧримде таныжын.
Айтса айдар чечеркек,
Ай кеберлӱ кеен чечек.
Алтай сӱри бойыстыҥ,
Айдыксап турза макалуун.
Кедейе туруп кӧргӧни-
Кедее аттыҥ кебери.
Кезе айда сокконы-
Кӧп сабаастыҥ кылыгы.
Кӱн-чарак деп одууска
Кӱндий чарчап ,сен кирдиҥ.
Кӱӱндеристи кӧдӱрип,
Кӱйбӱредип, каткырттыҥ.
Токыналыҥ тоскондый,
Токтоп мында артпадыҥ.
Тозо бердиҥ салкындап,
Тоозындалып, куйундап…
***
БӰГӰН МЕН КӰЛЧЕТАЙ
Бу ла јӱрген бойымда
Канча кижи јӱргендий.
Канатту куштый учсам да,
Канчуум ӧскӧ бӱткендий.
Кезикте мен Кӱлчетай,
Кӱӱним ачык, бӱдӱҥкей.
Јылу сӧскӧ јапсыҥкай,
Јаш баладый јалакай.
Торко ошкош кылбыркай,
Торт кураандый да деп айтпай.
Оныҥ да учун болбогой,
Оролор эдуулер бутка, айрылбай.
«Јӱзиҥди ачсаҥ, Кӱлчетай?» —
Јалканчып, јапшынар јалакай.
Бӱдӱнчеек бойымныҥ, билбей,
Буруум јаҥыс – килемкей.
Бураайганча да тӱзелбей,
Бу ла бойым артарым ба дебей
Бургууштай арчуулымды тартынбай,
Буудактарды тепсейин, чӧкӧбӧй.
Бӱгӱн мен Кӱлчетай,
Буурым јымжак, јалакай.
Бут алдына тепселбей,
Бурыйын јолымды, бӱдӱрилбей.
Электеген сӧстӧр чаккай,
Эҥилбезим турумкай.
Эртенги кӱним айаскай,
Эрчимдӱ ле мен артпай.
Бӱгӱн мен Кӱлчетай,
Буруузы јоктый, бӱдӱҥкей.
Эртен кӧрзӧҥ ой, ой, оой,
Эртеезин, кӧӧркий, кач дебей!
Эмдиги бойым эместий,
Эрликтиҥ каты болгомдый,
Чапчып турган букадый,
Чалгаатыган эмдиктий.
Чагаан ару да болгомдый,
Чагып, ӧртӧп тургамдый.
Бу ла јӱрген бойымда
Канча кижи јӱргендий.
Карам, агым сӱреле
Каран тартышта немедий.
***
ЈАМАНЫҤДЫ ТАППАДЫМ
Јаманын таштажар Кудайдыҥ кӱнинде
«Јаманым ташта» — деп меге бичидиҥ.
«Кудай таштазын кинчегиҥди»-деп,
Короным кайнап, каруузын бердим.
«Менийин де сен ташта»- деп,
Мен канайып айтпадым.
Мекелеткен кыс болуп,
Мен та неге оной јарбындым.
Јаманыҥ сениҥ кайдаазын
Јазап сананып, таппадым.
Јаҥыс ла кӱӱниҥниҥ кей-тӱӱнегин
Јаш кыстый кородоп, кайкадым.
Јаманыҥ сениҥ – сарјуудый тилиҥ.
Јараш кожоҥдор меге чачканыҥ.
Јакшыдаҥ јакшы билдиргениҥ,
Јаш балады чылап кӧкӱткениҥ.
Јаманыҥ сениҥ – јаҥыскаанзырап јӱргениҥ,
Јарыкта айса бойыҥды таппаганыҥ,
Јажына кӱлӱлип, јайымга јӱткигениҥ,
Јалакай јӱрегиҥ шыркалу артканыҥ.
Јамандап сени айтпаска ла болуп,
Јабызымды, јарбынчагымды бойымныҥ базып,
Јаш баладый је неге тарынып,
Јастырама бойымныҥ кородоп, кыйналып,
Ойын ла болгон ортоосто деп билип,
Ойто јашталып, ӧзӧгимле сыстап,
Канайып тургам, канайып?..
Кайкап турум, бойымнаҥ кемзинип,
Јылу, јымжак эзинек болуп,
Јылыдып, кӧкӱдип, јаҥарыҥ сыйлап,
Айса тенигеҥ бойыҥды бедиреп,
Ак-јарыкла кей тӱӱнектелип?
Эмезе јаманнаҥ айрылдым эмеш пе деп,
Ары болгоныҥды караннаҥ алкап,
Айдындым, туйугымды чыгырып,
Артып калзын ӱлгерим, эзедип…
***
