Кай чӧрчӧгис — кӧгӱс байлыгыс
Чибит јурттаҥ Акчабай (Александр) Иванович Марков деп кижи кайчы болгоны керегинде элбеде јарлу эмес. Ол совет ӧй тужында Ждановтыҥ адыла адалган колхозты башкарганын јаан јашту улус јакшы билгилеер болор. Чибиттиҥ школы эмди Александр Иванович ла оныҥ эш-нӧкӧри Екатерина Сергеевна Марковтордыҥ адыла адалат. Кай чӧрчӧк — кӧгӱс-байлыгыс деген ууламјыла билимчи, фольклорчы Т.М. Садаловала ӧткӱрген ле бӱгӱн туузылып јаткан эрмек-куучыныста ол кайчыныҥ биске артыгыскан энчизи, Алтайыста кайчылардыҥ учуры керегинде ле ӧскӧ дӧ сурактар аайынча ӧдӧт.
— Тамара Михайловна, Слер А.И. Марковло туштажып, оныҥ кай чӧрчӧгин бичигенер, ол кандый туштажу болгоны керегинде эске алынып ийзегер?
— Акчабай Ивановичле 1984 јылда таныжып, тушташканыс. Ого таҥынаҥ барган баштапкы јоругым болор. Тӧрӧл јуртыма материалдар јууп јӱргем. Јаан јашту улусла туштажып, бичигем. Оноҥ ары эмди кайдаар барар деген санаага алдыртып, јолго чыктым. Јерлежим Борис Иванович Топтыгин туштады. Эзен-јакшыны угушкан кийнинде, Чибит јуртта А.И. Марков деп кайчы кижи бар деп айдып берген. Јолым ачык болуп, јаан удабай Чибитке једип бардым. Кайчы ӧрӧкӧн мени јылу уткуды. Кай чӧрчӧгин куучындап берерге јӧпсингенине сӱӱндим. Чӧрчӧкти диктофонго, анайда ок колло база бичип алдым.
— Кандый чӧрчӧгин куучындады?
— «Алтан кулаш куйрукту Ак-Бий каан» деген кай чӧрчӧги болор. Онойып, тӱниле, арай ла болзо, таҥды адыра отурбаганыс. Акчабай Ивановичтиҥ кайын кайкап уккам. Јаҥжыккан кайдаҥ аҥыланганын бойымда темдектедим. Ондый кайды мынаҥ озо кайда да укпагам. Кожоҥдоп кайлагандый, кӱӱзи јараш. Узбектердиҥ дастанчыларына чала тӱҥейлеш. Ортозында сӧстӧрди чокум айдып, кожоҥы дезе алтай кайга ойто тӱҥей, ондый орток кай.
Чӧрчӧкти таҥга јетире бичийле, эртезинде тӧрӧл јуртыма јанып ийгем. Акчабай Ивановичти јымжак кылыкту кижи деп кӧрдим. Калыктыҥ кӧгӱс-байлыгын алып јӱрген кайчылардыҥ кӧп сабазы ондый улус.
Бойы Аркыттыҥ кижизи. Јууныҥ туружаачызы, Алтайына капитан званиелӱ јанган. Јуу-согушка кирер тушта, бу ла кай чӧрчӧгин бойыныҥ алдында куучындап алып турган деп айткан.
— Оной куучындаганы болушту болгон бо?
— Эйе, ого кай чӧрчӧги алкыш берип, коручылдый болгон. Ол билимчилерле, ол тоодо С.С. Суразаковло јакшы таныш јӱрген. Бајалар болуп, тӧрӧӧн дӧ улус болгон эмтир. Је бу кижиниҥ айтканын билимчилер та нениҥ де учун јаан ајаруга албаганынаҥ оныҥ ич-бойында тарыныш бар деп сескем. Чӧрчӧктӧри де кепке базылып чыкпаган.
— Кийнинде кепке базылган ба?
— Билимчи Аркадий Конунов оны белетеп чыгарар алдында: «Тексти кайда?» — деп, телефон соккон. «Архивте» — деп, каруузын јандырдым. Ол тушта бичип алган материалдарымныҥ ончозын институттыҥ архивине табыштыргам. Оноҥ озо дезе ӧскӧ билимчилерге айдып, кӧргӱскем. Је тыҥ јилбӱ јок болордо, кӧмзӧгӧ табыштырып ийгем. Аҥчыбай Иванович дезе кай чӧрчӧги кепке базылып, ак-јарыкка чыксын деп сӱреен тыҥ кӱӱнзеген.
1987 јылда консерваторияныҥ кӱӱчилери, ол тоодо музыковед Ю.И. Шейкин, ол кижиниҥ мал-ашты ӱнденип ӧткӧнгӧнин, анайда ок кайын бичип алгандар. Кайы јараш. Орто Азияныҥ кӱӱзине тӱҥейлеш деп композитор айткан эди. Алтайда онойып кожоҥдоп, кайлаган улус база болгон деп, Т.Б. Шинжин темдектеген. Онызы — кожоҥдогон кай чӧрчӧк, бойыстыҥ јаҥжыгубыс болгонын аҥылаганы болор. Оныҥ учун кайлаганы да, кожоҥдоп то айтканы теҥ-тай болор аргалу.
— Бӱгӱнги кӱнде кайга јилбӱ јаан. Оос чӱмделис ајаруда болуп, оны керексинген јиит кайчылардыҥ тоозы кӧптӧйт. Слер сананзар, мындый јилбӱ неле колбулу?
— Бӱгӱнги кайчы уулдарды јиит деп айдыжат. Је олор јаштары орто кемине јеткен тоомјызы кирип калган улус: Мерген Тельденов, Эмил Теркишев, Баир Турлунов, Алексей Калкин, Николай Сегирткишев ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Олорды кайчылар деп кӧндӱре ле айдар аргабыс бар. Јаҥжыккан кайдыҥ бойын апарарга албаданып турган јайалталу эрлер.
Бӱгӱнги кӱнде кайлайтаны, тамактаҥ башка-башка ӱндер чыгаратаны — ол тыҥ ла солун эмес. Кӧп јииттер онойып кайлаарына ӱренип јадылар. Ондый эп-аргага, техникага ӱренип аларында ондый ла јаан, курч сурак турбай јат. Кӱч айалга — јаҥжыккан кайды ӱспей, оны оноҥ ары кӧндӱктирип, ӧскӱрери.
— Алтайыска кӧп туристтер келип турганыла колбой олорды сооттодорго болуп, кайлайтаны база бар.
— Онызы јарт, ӱзеери акча иштеп алар јаан арга болуп јат. Тургуза ӧйдӧ Алтайда кӧндӱре кайлайтан он кире кижи бар. Олорды Алтайыстыҥ кайчылары деп кӧндӱрезине ле айдар керек. Оныҥ учун мындый улустыҥ бескезин, кемин, учурын кӧдӱрип, бийик баалаары јаан учурлу.
Бисте кай чӧрчӧктӧрдиҥ тоозы јӱстердеҥ ажыра. Тексттер база кӧп. Айдарда, бичиктеҥ белен тексти алала, кайлаар арга бар. Бойыныҥ ӧйинде кайчылар кайын оостоҥ ооско ӱйелер ажыра ӱспей, айткан. Бӱгӱн дезе бичик ажыра кӧп кай чӧрчӧктӧр јарлалган. Айдарда, кайлап айтканы, оосло айдылганыла ойто тӱҥейлежип калды.
Кайчылардыҥ курултайын ӧткӱрип турарыста, бир јиит кижи слердиҥ берген ӱзӱк кайдыҥ агынына келишпей јат деп, айдынган. «Кайчы болзоҥ, кайдыҥ кӱӱзине сен бойыҥ келиштирер аргалу» — деп, каруузын јандырган эдим.
Кай чӧрчӧктӧрдиҥ баштапкы томдорына салылганы литературалык тилге јарамыкту эдип јазаган тексттер болор. Поэтикалык ээжилерге келиштире. Оноҥ улам кайдыҥ кӱӱзине келишпей јат. Ченемелдӱ кайчылар ол јетпей турган сӧстӧрди бойлоры «бууй-бууй» деп табыштар чыгарып, кӱӱниҥ экпинине келиштирип аладылар. Онызы кайчыныҥ бойыныҥ јайалтазынаҥ, маарынаҥ камаанду.
Бӱгӱнги кӱнде «эл кайчы», «тегин кайчы» деген оҥдомолдор јанынаҥ шӱӱжӱ ӧдӱп турарда, айдарга турганым: «Олорды эл-јон тӱҥей ле кайчы деп темдектеп салар». Кӧндӱге берген улусты кайчылар деп адаар керек. Кайчыныҥ чокым адына једип келгендерге «Кӱндӱлӱ кайчы» деген ат-нере берери јаан учурлу. Ол оноҥ ары «Эл кайчыга» јетире ӧзӧр аргалу. Ол тушта ол јон ортодо ады-чуузы чыгар.
— Кайчылар кайлаза, Алтайдыҥ ээзи угуп јат дегенин слер канай јартап айдарыгар?
— Кайла колбулу сӱрекей кӧп тегиндӱ эмес јажыттар бар. Кайлап баштаган кайчы кийнинде «ээленип» калат. Кайчылар ээлерине база керектӱ. Јаҥыс ла Алтайдыҥ ээлери эмес, анайда ок баатырлар да ээзи болуп калар аргалу. Оныҥ учун бойыныҥ кайчыларын олор бедиреп јадылар.
Кайдыҥ ӱни, алкыш айтканы, јаҥарлаганы — ол ээлерге једип јат. Олор оны угуп јадылар. Кайлаган кижиге олор удура быйанду болот. Кеп-куучындарда онызы бар. Николай Кокуровичтиҥ, Алексей Григорьевичтиҥ кай кайдаҥ келгени деген јартамалдарында айдылат. Кай ээлерле колбулу. А.Г. Калкиниҥ айтканыла, јаан ээлӱ кайчы дегени, јердиҥ алдына тӱшкен, теҥериге чыккан, алдырышпай, орток телекейге бурулып келген кайчыны темдектеер.
— Айдарда, кай, алкыш сӧзис, јаҥар кожоҥыс јоголып ӱзӱлбезе, ол калыктыҥ келер ӧйиле, салымылу кӧнӱ колбулу. Анайып, бускалаҥду ӧйдӧ бойыс та кайылып јоголбой, аргаданып артарыс па?
— Алтайлар «мистик» улус. Ар-бӱткениле јуук колбулу, аҥылу сезимдӱ. Јуртаган јерис — Алтайыс сӱрекей куулгазынду. Кайчылардыҥ баатырлары да, кедери — теҥери јаар, ӱстӱги телекейге јӱре бередилер. Јылдыстар болуп кубулат. Је олор Алтайыска коручылдар болуп, ӱстинеҥ бисти корулап јадылар. Кай чӧрчӧкти канча ла кире кӧп куучындаза, анча ла кире олордыҥ кӱчи, ийдези кирип јат. Олордыҥ быйанду камааны једет. Оныҥ учун кай чӧрчӧкти јетире айдары јаан учурлу.
«Алтай баатырлар» деп тизӱ бичиктерди баштап јазаган улус сӱреен чын эткен. Јаан тиражту кепке баскандар. Текши Алтай ичинде кӧп билелерге једип туратан. Ол кажы ла айылда болгон. Литературалык бӱдӱмдӱ алдындагы ла ошкош бичиктерди такып чыгарган болзо, эмди биске јаан арга болор эди.
— Алтай тилди ӧскӱрери јанынаҥ программа бар эди. Оны да келиштире тузаланза, кайдар?
— Ол јаан эмес чӧрчӧктӧр. Кийнинде дезе билим бӱдӱмиле чыгарып баштаган. Јартамалын кийдирген, орус тилге кӧчӱргени бар. Ол дезе кӧп сабазында билимге керек. Је текши калык ортодо эрчимдӱ таркадарга анайып ла ок баштапкы болгон бӱдӱминдий иш ӧткӱрер керек. Бойыныҥ ӧйинде кӧмзӧдӧ иштеп тура кӧргӧним, баштапкы бичилген тексттерди кайчы канай јетирген, ол ло бойы бӱдӱмиле чеберлелип јадат. Литературалык тӱзедӱлерди ӱстинеҥ ле карандашла бичип салган. Такып чыгарар деген амаду болзо, оныҥ оригиналдары бар. Прозалык бӱдӱмиле чыгарар керек деген шӱӱлте јӱрген. Эйе, ондый ууламјы база бар эди. Темдектезе, «Манастый» јаан чӧрчӧкти улуска бӱткӱлинче кычырарга кӱч. Оныҥ учун оныҥ сюжеттерин кыскартып, чыгарып турган темдектер база туштайт.
— Айдарда, кай чӧрчӧктӧрдиҥ башка-башка бӱдӱмдерин тузаланарга јараар?
— Эйе. Поэтикалык бӱдӱмин тузаланганы јаан учурлу. Ол ло тилин билбес улуска А.И. Плитченконыҥ кӧчӱрген «Маадай-Каразын» кычырганы јеҥил ле јуук. Айдарда, кай чӧрчӧктӧрлӧ башка-башка иштер бӱдӱрер аргалар бар. Оны цифровой бӱдӱмиле, эмезе нейро эп-аргаларды тузаланып, балдарга јарамыкту эдип чыгарары. Кай чӧрчӧктиҥ эп-аргалары сӱрекей кӧп. Экинчизинде, кай чӧрчӧктиҥ ийдезин бойына чокум алынарга турган улус тексти тӱҥей ле кычырар учурлу.
Је бу јанынаҥ иштейтен иш сӱрекей кӧп. Ол ок ӧйдӧ бисте тегин де чӧрчӧктӧрис, кеп-куучындарыс бар. Оос чӱмдемелис сӱрекей байлык. Ол аайынча стратегиялык санаа-шӱӱлте болор керек. Оны бӱгӱнги кӱнде керектӱ эдип эбиртер аргалар бар. Бир јанынаҥ, ол билим учурыла шиҥделип, барып јадар. Коштой дезе текши калыкка тузаланарга, кычырарга јарамыкту болзын деп кӧрӧри болуп јат. Оноҥ ол 300-500 экземплярлар чыгарганы јетире таркабай јат. Керек дезе электрон до бӱдӱми јетире таркабайт. Айдарда, олорды келиштире иштеерге јараар. Иш эмди де кӧп.
—Тамара Михайловна, јилбилӱ эрмек-куучынаар учун јаан алкыш. Бийик једимдер ле ачык јолдор кӱӱнзейдим.