Горно-Алтайскта бу јуук кӱндерде Ирина Кензинаныҥ ла кыргыз айылчы Нурзат Айдаркулованыҥ ойын-концертти бийик кеминде ӧтти. Эл-театрдыҥ залы јык толо болгон. Ирина Кензинаныҥ ады-јолы Алтайыста текши јарлалып калган. Тургуза ӧйдӧ ол најылык Кыргызстан ороондо ло Алтайда, эки ороон ортозында эрчимдӱ иштейт. Бӱгӱнги куучыныс Ирина Кензинала ӧдӧт.
— Ирина Исаковна, куучын-эрмегисти баштаар алдында јайаандык јолоор керегинде куучындап берзер?
— Јайаандык јолым тӧрӧл јеримде, Саратан јуртымда башталган. Барнаулда культураныҥ Академиязында ӱренип тура, «Тенгри» деген кӱӱлик ансамбль тӧзӧгӧм. Эмди ады-јары элбеде јайылып, јарлалып калган Марина Саксаева, Алексей Калкин, Алексей Тазранов, Амыр Акчин деп јерлештерисле кожо. Ӱредӱмди тӱгескен кийнинде, 2000 јылда, Кыргызстан ороонго келгем. Байла, салымым, ӧдӧтӧн јолым ондый болгон болбой. Чындап, кыргыз калык бойы да, куучындаган тили де алтайларга эҥ јуук. Јаҥдаган јаҥы јаҥыс башка деп айтпаза. Ич-кӧрӱми де, бӱдӱш-бадыжы да бис ле ошкош. Кӧп ороондордо болгом. Је кыргызтардый јуук ла кару эл кӧрбӧдим. Ондо кӧнӱ ле јуртап тургам деп айтпазым. Иш-тожым аайынча ла јӱргеним ол. Озо баштап башка-башка фестивальдарда, концерттерде јаҥыскан кожоҥдоп, ижимди кӧндӱктиргем. Јети јыл кайра Нурзат Айдаркуловала кожо «Алтай — Ала-Тоо» деген ӧмӧлик тӧзӧгӧнис. Нурзат бойы јайалталу кыс, мэрияныҥ оркестринде кожоҥчы болуп иштеген. Ол тӧрӧлинде јайаандыгыла элбеде јарлу болор.
— Слер бойоорды элдеҥ озо кем деп кӧрӧдигер: кожоҥчы ба, айса кожоҥ чӱмдеечи бе?
— Бойымды кожоҥчы деп сананбай турум. Кӧп сабазында мен кожоҥ чӱмдейтен кижи. Ары јанынаҥ келген сӧстӧргӧ кӱӱзи де кожо чӱмделип келет. Јӱрӱмде санааркаш та, јӱректе сыс та болзо, ончо санааларыҥды чыгара айдып, кожоҥ бичигени меге эҥ ле јуук. Бастыра кӧрӱм-шӱӱлтем, кӱӱн-санаам кожоҥдор ажыра чыгат. Алтайым, калыгымныҥ салымы керегинде кӧгӱстеҥ чыккан сӧстӧрлӧ айдып, олорды кӱӱге салза, онызы меге недеҥ де артык. Кӧп кожоҥдор анайып чӱмделип, эл-јон ортодо таркап барган.
Эмди сананзам, чӱмдегенимди оноҥ ары кӧндӱктирип, ӧскӱрер дегенине јаан ајару этпеген кижи эмтирим. Эне кижи балазын канайып ӧскӱрип, колго-бутка тургузатан эди. Кожоҥдорымныҥ кӧбизи јарлалып калды. Олорды анаар ла ӱлеп, ары-бери јайрадып салган да учуралдар болгон. Олордыҥ шылтузында кем де јарлу болуп калганы бар. Онызы јакшы, је кожоҥныҥ авторы кем болгоны не чокымдалбай, айдылбай турган деп улусла эмди канайып ачыныжар?
Јаман да бол, јакшы да бол, кижиниҥ јайаан ижиле тузаланган кийнинде, эмеш те болзо, быйанду болор керек болбой. Јаман-јуман да, јакшы да, јайалталу да болзо, је кожоҥдорымды ары-бери таркадып, кожоҥдоп јӱрген улуска мен јаантайын быйанду јӱредим. Кижини мактаарга да, јакшы сӧс айдарга да та нениҥ де учун кысканып јӱредис. Јамандажарга сӧстӧр торт ло урулып келген турар.
Јиит балдар оҥдонбой, билбес јанынаҥ кылын јатса, је ары бойсын деп сананарыҥ. Је јаан улус биле тура, тескери кылык кылынза, не деп айдар? Јӱргени де бар ошкош, ойгорлык та болор учурлу, је не мынай кылынат не деп кезикте сананарыҥ.
— Алтай ла Кыргызстан ортодогы текши кӧп лӧ јуук колбуларды темдектеп айттыгар. Слерге, эки ороон ортодо јӱрип, Алтайаарга, тӧрӧл Улаган алтайаарга келип турган кижиге, тӱҥдештирер аргалар бар. Ондо јайаандык јолыгар канайып улалат?
— Ончозы кижидеҥ бойынаҥ камаанду. Бойын канайып тудунып билгенинеҥ, бойыныҥ кӧрӱмиле албаты-јонды канайып баалаганынаҥ, сананган санаазы кандый болгонынаҥ. Кӧп ороондордо болгом деп темдектедим. Јараш кӧп јерлер кӧргӧм, јакшы кӧп улуска туштагам. Је алтай калыгымнаҥ, телеҥит тилимнеҥ эҥ карузы јок деп айдарым. Эмди де Алтайыма, тӧрӧл тилиме јуук ла кару. Кезик улусты ајарзаҥ, ӧскӧ ороонго кӧчӱп, кӧрӱмин, кеп-кийимин, јаҥдаган јаҥын тӱрген алынып-солунып ийет. Је «Алтай — Ала-Тоо» деп ӧмӧлик те тӧзӧӧристе, ӧскӧ калыктыҥ кеп-кийимин кийер, ойноткыларыла ойноор дегенине јӱрегим качан да јуутпаган. Алтай ла кеп-кийимнеҥ артык не де јок ошкош. Айса болзо, ол кемге де јаан чӱм-чам јок деп билдирер. Ӧскӧ тилле кожоҥдобос то эдим. Је кожоҥ бойы кыргыс тилле чӱмделип келгенде, оны кӱӱге салып, чыгарып баштайдым. Мынаҥ озо ӧскӧ улустыҥ сӧзине де качан да кожоҥ бичибейтем. Ол кажы ла кижиниҥ айткан сӧзи, ӧткӧн јолы, кыйын-шыразы да болордоҥ айабас. Кӧксинеҥ кандый ӱнле айдып салган, оны кайдаҥ билер? Оныҥ учун мен болгон ло кижиниҥ ӱлгерин алала, ого кӱӱ салбай јадым. Кижиниҥ ич-тӱнезин, кӧгӱс-санаазын озо билер керек. Кажы ла кижиге бойыныҥ ӱлӱзи дегендий.
— Бӱгӱн тӱрк кӧп албатылар Алтайыстаҥ тазыл-тамырын бедиреп јат. Ол тоодо кыргызтар Алтайысты бойыныҥ тӧрӧли кире кӧрӧт…
— Чын, кӧп тӱрк калыктар Алтайыска карузып, бистиҥ текши кабайыс, Эне јерис деп айдыжат. Онызында јаманы јок. Је бир ок ол албатылар биске ака болорго јат. Алтайлардыҥ карындаш болор аргазы јок. Тообыс ас та болзо, је бис Тӧрӧли, куркуны јок албаты эмезис. Бойыс республикалу јуртайдыс. Јаан тӱӱкилик јол ӧткӧн, јаан байлыкту калык болорыс. Онызынаҥ ла тудунар керек. Бис кемдер болгонысты качан да ундыбас учурлу. Тазылы јок агаш та болбой јат. Тазылын билбезе, албаты-јон эл болуп ӧспӧс. Кыргызтардыҥ биске карузып јатканы — Манас баатыры Алтайда чыккан-ӧскӧни болор.
Бис бӱгӱнги ле кӱнде бу кичинек, Туулу Алтай кире јерде јуртайдыс. Алдында ӧйлӧрдӧ Алтайдыҥ јери элкем-телкем, элбек болгон до. Сӱӱнип јӱргеним, бӱгӱнги кӱнге јетире тилистеҥ, кожоҥдорыстаҥ тудунып, чӱм-јаҥдарысты јылыйтпай, оны кӧндӱктирип апарып јатканыска. Алаканча да болзо, јеристи аргадап алып, калык болуп артып калганыска. Јаан калыктардыҥ бедиреген тазылын бис, бӱгӱнги алтайлар, апарып јадыс. Је мындый бийик молјуны бис тоомјылу тудар учурлу. Эне кижи балдарына урак сӱдин эмизип, олорды ӧскӱрип, олор тарап-таркап јӱре берет. Балдары айлына ойто бурулып, энезине јаантайын алкыш-быйанду јӱрер керек ине. Айдарда, тӱрк те калыктар бистиҥ јердеҥ байлыгын алынып, јер-телекейге таркап барган болзо, јеристи ойто кайра мензинер деген амаду јогынаҥ, элдеҥ озо мында јуртаган алтай элге алкышту-быйанду јӱрер ле баалар керек деп сананып јадым. Алтайлар, кӧчкӱн бир кезек калыктардый, јери, Тӧрӧли јок тербезендеп јӱрбеген. Айдарда, јерис учун бис коркушту карулу болор учурлу. Онызы бистиҥ бойыстаҥ камаанду. Бис ас калык ла дейле, чӧкӧбӧс лӧ керек. Мынаҥ ырбап барган албатылар Алтайыс керегинде бистеҥ уксын. Олор байлыктарысты тудунып, ӧҥжӱп, ойто кайра келип, бисти тепсебес, коомой кӧрбӧс болзын. Кайдаҥ ла келеле, Алтай бистиҥ тӧрӧлис болгон, бис кайра келетенис дегенин качан да јууктатпас керек.
«Кӧп бололо, чӧп болгончо, ас бололо, тӧп болзын» деген ойгор сӧзис бар эди. Алтай кеп сӧстӧрдӧ сӱрекей јаан ойгорлык салынган. Бистиҥ кажыбысты ла алза, кӧп јандай јайалталу улус болорыс. Јурукчыларысты, кӱӱчилеристи, кожоҥчыларысты, поэт-бичиичилеристи де алза. Ас та болзоос, је чыҥдыйыла быжу. Тоозыла канча миллион-миллиардтаҥ ажынган ороондордо јӱргем. Кезиктеринде тоозы кӧп бололо, чыҥдыйы јылыйып калган деп айдар керек. Албаты-јонында да, ажанган тамак-курсагында да, чӱм-јаҥдарында да. Баштаҥ ажала, олор бой-бойлорыла бадышпай, кунурашка да кирип јаткандый билдирген.
Бой-бойысты јамандашпас керек. Ол јаман кожоҥдоды, ол јаман чӱмдеди деп. Карын да бой-бойыска кару, бой-бойысты кӧкӱдижип, бой-бойысты ӧскӱрип, кайрал болзо, кайрал берип, кӧдӱрип јӱрери јаан учурлу. Бойысты керексибезес, ӧскӧ калыктарга бис не керектӱ? Тартыжардыҥ ордына, ӧскӧ калыктардыҥ јакшызын бойыска алынар, бойыска тартынар керек. Бисте ле ондый неме болбогон деп бӧктӧнӧлӧ јатсаас, ӧзӱмиске туза болор бо? Оноҥ башка билимчи де, јарлыкчы да улусты, јамылузын да тообой бардыс. Нениҥ учун тообой барганысты, алтай базып турганысты эмди оҥдобой до јадыс. Онойып, байлыктарыс бузулып бараадат.
— Слер кезик кожоҥдорды кай ажыра чыгарып јадыгар, је эпши кижиге кайлаарга јарабас деген шӱӱлте бар, Слер оныла јӧп пӧ?
— Эйе, ӱй кижиге кайлаарга јарабас деген шӱӱлте бар. Байагы кайлап турган ийде-кӱч эпшиге бала табарына салтарлу дегениле колбулу. Кайлап турза, ол бала чыгарганына тӱҥей ийде-кӱч болуп турган эмтир. Оноҥ улам кайлаган эпшилер соҥында бала табып болбой турган деп те айдыжат. Бала бӱдетен энергия ӧчӱп калат деп. Билимчилер онойып темдектейт. Сурак эмдигенче ле ачык болуп артат. Меге де ондый бурулаштар болгон. Је кайлайтан јолды мен талдап алгам, айдарда, каруузына мен бойым турарым.
Албатылар ортодо кӱӱлик јаан фестивальдарга јӱрзеҥ, кандый ла ӱнле кайлап турган эпшилерди кӧрӧриҥ, јииттерин де, јаандарын да. Кайды јайым чыгарып јадылар, менеҥ де тыҥыттулары бар. Ол ло монгол, тува кыстар кандый јайалталу, кандый кӱчтӱ. Кай Мексикада да бар, телекей ичиле текши таркаган. Олордыҥ шылтузында эр улузы ӧчӱп калганын, кунураганын да кӧрбӧдим. Карын да ӧҥжӱк, карын да тыҥытту јӱргӱлейт. Бисте ле ончо неме јарабас ла болуп калган турар. Эр кижиниҥ ийде-кӱчин јаба базып турган деген бурулаштар болды. Је нениҥ учун дегенин тӧзӧӧндӱ кем де јартап айдып болбоды. Кайлаардаҥ озо мен оны тыҥ шӱӱгем, санангам. Бодоп ло огурып, ӱн ле чыгарар деген јӱткӱмел менде качан да болбогон.
Мен оны ӧнӧтийин ӱренейин, эр улустыҥ узын, кандый да байлыктарын блаажайын деп сананбагам да. Ары јанынаҥ ла келгени ол болор. Алдында топшуур, кай, комус дегенин чек јууктатпас болгом. Јиит тужымда тыҥ ооругам. Оноҥ бир эмчи кижи айткан, слер бу балады эмчиликтер сайын тажыбай, билер улуска апарар деп. Мени ээлу кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ айлына экелген. Кӱскиде барала, ондо јаска јетире јӱргем. Ол јаан кижи айткан: «Сен, бала, кайлаарыҥ. Эрмитажта мени кайлазын деп сурагылаган, мен јӧпсинбегем. Јӱрӱп, јӱрӱп балам, сен база кайлаарыҥ, сени де сурагылаар болор». Мен деп кижи чек јууктатпазым. Бу кижи мекелеп ле тен нени айдып турган деп сананатам.
Је ондый ӧй келген. Ӱренип турала, коркышты тыҥ шыралагам. Уйуктап та болбос, туйуксынып, кыйын-шырага алдырткам. Кӧксим тунала, ачузына чыдап болбос ӧйлӧр болгон. Је ары јанынаҥ болгобой салала, кайдыҥ ӱнин чыгарарымда, байагы туйуксыныш јабызай бергендий билдирген. Кайга баштанган јолым мындый болгон эди.
— Ирина Исаковна, јеҥ јастанып јыгылан јуучыл јерлештериске учурлай чӱмдеген «Энелер јӱрек сызы» деп кожоҥоор тергеебисте тургуза ла јарлу боло берди…
— Јерлештерис јуучыл аҥылу керектерде јалтанбай туруш јат. Коромјы, чыгымдар да болуп туру. Кемниҥ де карындажы, кемниҥ де аказы јеҥ јастанып јыгылат. Энелердиҥ ый-сыгыдын кӧзиҥле кӧрӱп, јӱрегиҥе јуук алынып јадыҥ. Јаҥыс уулын да јылыйткан учуралдар бар. Алтайлар бой-бойына јуук таныш, тӧрӧӧн-тууган улус ине. Энелердиҥ ыйын, јӱрек сызын не деп айдар. Је ле деп чыдадып алган је деген уулы јыгылып калза. Энелери балдары учун суранганы, эне кижиниҥ сӧзи, ыйы Кудайга јуук дежетен.
Бис бӱгӱн Арасей ороонныҥ канадыныҥ алдында јуртайдыс. Ӧбӧкӧлӧрис Арасейге кирер алдында черт сӧзин берген. Ӧштӱлерди гран-кыйу ажыра божотпозыс, Тӧрӧлистиҥ јилбӱлери учун јана баспай туружарыс деген. Ол берген чертти бис, эмдиги калдыктары, ак-чек бӱдӱрип јадыс. Орооныстыҥ јилбӱлерин корыырында јыгылган уулдарыстыҥ эземине, энелердиҥ, јуук улузымныҥ сызын угуп, кожоҥныҥ чӱмделгени ол.
Кожоҥ чӱмделер алдында, мен кыйналып, ыйлап, тӱндер сайын шыралап јӱргем. Јӱрегим ооруп туру ба дезем, кем-јок ло ошкош. Сӧстӧри де, кӱӱзи де коркыш капшай чӱмделген. Кожоҥныҥ сӧстӧринде јыгылган јерлештеристиҥ мӧҥкӱлери ээн чӧлдӧдӧ, јалаҥдарда темей ле јадып калбаган, сӱнелери ойто кайра кырларына, Алтайына јанып келет. Олорды Алтайы кабайлап алат. Ӱчинчи јолдыктарында: «Мен кайда ла болорым, кӱн чалып јӱзиме тийзе, ай толуны јарытса, ол — мен» деп чӱмделген. Је ӧткӱре карыкчыл болбозын деп кыскартарга келишти. Јаан јылыйтуны, јаан коромјыны кӧгӱс-кӧрӱмле оҥдоп, јӱрегис ажыра ӧткӱрбегенче, оноҥ башка ондый јаан ачу-коронды кӧдӱрип чыдажып болбозыс.
Алтай энелердиҥ сызын алтай кожоҥчылар кожоҥдогон болзо деген кӱӱн болгон. Ары јанынаҥ меҥдедип тургандый, оныҥ учун тутактатпай, тӱрген чыгарар керек болгон. Ӱч ле кӱнге чӱмделген. Мениле кожо иштеп турган кӱӱчи уул, кӱӱзин де тӱрген јазап ийген. Озо баштап алтай кожоҥчыга аткаргам. Мындый кожоҥ келди, кожоҥдоорыҥ ба, деп сурагам. Оны эмди ле кожоҥдозо, учурлу болор эди деп. Је ол мойноп ийген. Оны мен качан эдерим, менде эмди бош то јок деп айткан. Мал-аш, ӧлӧҥ-чӧптиҥ ӧйи. Кӱскиде болзо, кайтпагай деген. Куучынысты ӱӱрем, Нурзат угуп ийеле, кожоҥдоп кӧрӧйин бе, алтай туугандарыска бойымныҥ ӱлӱмди јетирейин деп баштанган. Слерле кожо јӱрегис база сыстап јат деп айткан.
Кожоҥ кыргыз тилле јарлала берерде, база ла бурулаш болды. Алтайлар не кожоҥдобогон, бисте ондый ӱн табылбаган ба деген ле оноҥ до ӧскӧзин угарга келишкен. Алтайларга кыргызтар не кирижип турган деген куучындар база болды. Кажы ла кижиге јартамал берерге келишкен. Меге ол кожоҥ јарабаган, ондо кандый да кычыру бар деп кожоҥныҥ учурын чек саҥ тескери эдип айткан улус та бар. Кандый да кычыру ондо јок, ол энелердиҥ, бойымныҥ јӱрек-сызым, јӱректеҥ чыккан ачуум деп јартаарга келишти. Је кажы ла кижиниҥ кӧрӱм-шӱӱлтези, сагыжы бойыныҥ эмей. Канча кижиге јартайтан эди. Ойын-концерт тужында ол кожоҥды Нурзат Айдаркулова ла Геннадий Асканаков кожоҥдоды.
— Ачык-јарык куучын учун јаан быйан, акту јӱрегимнеҥ бийик једимдер Слерге!