Ӧткӧн јыл бистиҥ јерлежиске — кӱрешчи кыс Даяна Бойдоевага — сӱреен јарамыкту болды. Ол спорттыҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрген ле Сибирде ӧткӱрилип турган јаан маргаандарда эки катап јеҥӱчил болуп чыккан. Кемерово областьтыҥ Ленинск-Кузнецкий деп калазыныҥ Олимпийский резервтиҥ Училищезиниҥ ӱренеечизи бӱгӱнги кӱнде вольный кӱрешле Сибирдиҥ јаан ижемјилер берип турган кӱрешчилердиҥ тоозына кирип јат.
Эҥ ле јаан једим деп Даянаныҥ 2020 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 4-6 кӱндеринде Кемеровский областьтыҥ Осинники калазында акалар Брайколордыҥ сыйына учурлалган бастырарооссиялык јаан маргаандарда јеҥгенин адаар керек. Мастерский деп чотолгон бу маргаандарга Россия Федерацияныҥ 33 субъектинеҥ эҥ бӧкӧ 272 кӱрешчи-вольник јуулган ла бойыныҥ узын кӧргӱскен. Бу јаан маргаандардыҥ ээжилериле болзо, оныҥ јеҥӱчилдери спорттыҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрип јат. 53 кг бескеде кӱрешкен тӧӧлӧс сӧӧктӱ Даянаныҥ бескезинде 18 кӱрешчи болгон. Бойыныҥ удурлажаачыларын једимдӱ јеҥип, алтай спортчы кыс алтын кайралды бийлеп алган ла спорттыҥ узы деп једимдӱ атла адаткан. Ӧткӧн јылдарда Даяна Сибир, ороон кеминде маргаандарда једимдӱ кӱрешкен деп темдектеп ийер керек.
Спорттыҥ узы Даяна — ол кем?
Кӱрешчи кыс керегинде куучынды баштап турала, элдеҥ ле озо мындый суракка каруу беретен эмтирис. Кыстар кӱрешле јилбиркеп, једимдерге једип турганы бистиҥ республикада јарлу. Самбочыларды, дзю-доны алып ийзегис, Сибир, ороон кеминде јеҥӱлер алган, спорттыҥ узы деп атла адаткан кӱрешчи кыстар керегинде темдектер тергеебисте толо. Је јайым кӱрешле једимге јеткени, спорттыҥ узы деп кӱндӱлӱ ле кӱч атка једингени јаан солун. Даяна 2014 јылдаҥ бейин Кемерово областьта ӱренип, озо баштап кызычактар ортодо, оноҥ јииттер ортодо, једимдӱ кӱрежип, калганчы јылдарда кажы ла јаан маргаандардаҥ алтын, мӧҥӱн јеҥӱлериле сӱӱндирген. Бу айалганы ајааруга алзагыс, тӧрӧл республиказында ла тӧрӧл алтай улузы ортодо Даянаныҥ јеҥӱлери керегинде, айса болзо, јетире билбес те болгоныс јарталар.
Даяна Эре-Чуйдыҥ Белтир јуртында чкккан. Кирилл Власович ле Айна Габдрахмановна Бойдоевтердиҥ билезинде экинчи бала. Кирилл Власович бойы Туулу Алтайда ады-чуузы чыккан кӱрешчи, Алтай республиканыҥ нерелӱ тазыктраачызы, Россияныҥ физический культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, ады чыккан кӱрешчилер тазыктырган ӱредӱчи-тазыктыраачы. Ол чике бойы спорттыҥ 8 узын тазыктырган. Олордыҥ ортозында Алексей Исов, Алексей Черепанов, Эдуард Чичинов, Михаил Красиловец, Николай Константинов. Бу спортчылар бойыныҥ ӧйинде республика учун кӱрежип, јаан једимдерге јеткен болгон.
Кирилл Власович бӱгӱнги кӱнде Кош-Агаш аймактыҥ ДЮСШ-зын једимдӱ башкарып јат. Бу билениҥ јаан уулы Эркин грек-рим кӱрешле спорттыҥ узы, Белтир јӱртта тазыктыраачы болуп иштейт. Эмди бу билениҥ эҥ огош болгон кӱн-чечекке тӱҥей јаражай-кызычагы јайым кӱрешле спорттыҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрӱп койды.
Биледе балдардыҥ јолы, олордыҥ талдап алган профессия-ижи, јӱрӱмдик јолыныҥ тӧс ууламјылары эне-адазынаҥ чике камаанду деп айдыжып јадылар. Онызы чындык болгонын эмди кӧрӱп јадыбыс. Кирилл Власович уулын тазыктырып койгон ло оныҥ кийнинде кызын кӱрешчиниҥ јолына баштап, ууландырып койды. Даянага кӱреш јарап јат. Ол јаштаҥ ла ала кӱрештиҥ кебизинде «чыдап», кӱрештиҥ тыныжы дейтен сезилбес кӱӱнге чындык «алдырткан» ошкош. Оныҥ учун 12 јажы толордо, эне-адазы кызычакты Кемерово областьтӧӧн Осинники деген каладӧӧн ӱренип ийгилеген. Мында ӱренип турала Даяна Ленинск-Кузнецкий деп, калада иштеп турган, вольный кӱрешле ады-чуузы чыккан канча чемипион тазыктырган Олимпий резервтиҥ Училищезинге (УОР) ӱренерге кирген. Мынайып, 12 јаштаҥ ала вольный кӱрешле тазыктырынып, эмди 18 јашту Даяна Россияныҥ спорыныҥ узы деп кӱндӱлӱ атка јединди.
Јайым кӱреш ороондо ло Сибирде јарлу
Јайым кӱрештиҥ ӧзӱми бистиҥ тергееде калганчы јылдарда тым-тыш айалгада боло берген. Је кӱрештиҥ бу олимпий бӱдӱми ороондо ло Сибирде јаан тебӱ алынган. Алтай Республикада «вольниктердиҥ» ады-чуузы классический кӱрештиҥ баштамы јолында турган Николай Шурумович Мюсовтыҥ адыла чике колбулу. Бу кижи Туулу Алтайга Алтайский крайдаҥ јанып келеле, элдеҥ ле озо вольный дейтен кӱрештиҥ баштапкы алтамдарын тӧзӧгӧн болгон. 1990 јылдарда «вольниктер» једимдӱ иштеген ӧйлӧр болгон. Је бу јуук јылдарда олордыҥ ижиниҥ тебӱзи араайлап калды. Вольный кӱреш Олимпий бӱдӱмдерге кирип турганын ајаруга алза, келер ӧйдӧ бистиҥ де тергееде једим болор деп иженер арга бар.
Кӱрештиҥ бу стиль-бӱдӱми Кемерово тергееде 1950 јылдарда табылган. Баштапкы тазыктыраачылар-энтузиасттар — акалар Вахтель (Кемерово), акалар Брайко (Междуренченск). Бӱгӱнги кӱнде тергеениҥ 15 калазында кӱрештиҥ бу бӱдӱми сӱреен јарлу. Олордыҥ ортозында: Кемерово, Березовский, Белово, Лениск-Кузнецкий, Новокузнецк, Осинники, Калтан, Междуреченск, Мыски, Киселевск ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Кузбасстыҥ тазыктыраачылары ӧткӧн јылдардыҥ туркунына СССР-диҥ ле Россияныҥ спортыныҥ јӱстер тоолу устарын, телекейлик классту онноҥ ажыра узын тазыктырган. Олордыҥ ортозында СССР-диҥ, Россияныҥ, телекейлик турнирлердиҥ, Европаныҥ ла Телекейдиҥ маргаандарыныҥ јеҥӱчилдери болуп чыккылагандары кӧп. Бӱгӱнги кӱнде Кемерово областьта вольный кӱрешле 72 тазыктыраачы-таскадаачы иштейт ле јиттерди тазыктырат. Эр улусла кожо эпши улус, кыстар ортодо вольный кӱреш јарлу болгонын темдектеер керек. Олимпийский Резервтиҥ училищезиниҥ кебизинде огош балдардаҥ ала эр улуска јетире кӱрешчилер тазыктырынып јадылар.
Кемерово областьтыҥ канча онјылдыктарга јааны болгон Аман Гумирович Тулеев спортко кӱӱндӱ болуп, бойыныҥ ӧйинде ого сӱрекей јаан ајарузын ла болужын јетирген. Оныҥ учун областьтыҥ кӧп калаларында Олимпийский резервтиҥ ӱредӱлӱ заведениелери кӧп. Олордыҥ јеткилделгени ороонныҥ эҥ ле артык комплекстериле тӱҥейлеш. Оныҥ да учун спорттыҥ арткан да бӱдӱмдериле кожо вольный кӱреш јаан ӧзӱм алынган. Кемерово областьла кожо Бурятияда, Хакасияда, Якутияда,Тывада Красноярский крайда ла Иркутский, Новосибирский областьтарда кӱрештиҥ бу стиль-бӱдӱми јарлу. Бӱгӱн ороонныҥ јуунты командазыныҥ тӧс турчылары сибиряктар деп темдектеерге јараар.
Кебисте јеҥӱлери: јаҥыс ла кӱндӱлӱ тепкиштер
2017 јылдаҥ ала Даянаныҥ једимдери кӱндӱлӱ јерлердеҥ тӱшпеген деп айдарга јараар — баштапкы, экиничи, ӱчинчи. Темдектезе, 2017 јылда Сибирдеги федерал округтыҥ первенствозында ӱчинчи болгон, 2018-2019 јылдарда 16 јажы јетпеген јииттер орртодо СФО-ныҥ первенствозын јеҥип алган. 2018 јылда јайгыда Татарстанда «Најылык» деп адалган бастырароссиялык турнир ӧткӧн. Нижняя Ошма деп адалган аймак тӧс јерде Якутиянаҥ, Мордовиянаҥ, Удмуртиянаҥ, Санкт-Петербургтаҥ, Москванаҥ, Дагестаннаҥ, Кузбасстаҥ 250 кӱрешчи јуулган. 53 кг бескеде кӱрешкен бистиҥ јерлежис Даяна бу маргаандарда алтын кайралды ойноп алган. 2019 јылда Иркутск калада бастырароссиялык туринирде ӱчинчи болгон. Бу ок јыл кӱскиде Санкт-Петербургта телекейлик турнир ӧткӧн. Маргаандарда Россияныҥ спортчыларыла кожо Американыҥ, Германияныҥ, Швецияныҥ, Канаданыҥ кӱрешчилери турушкан. Бу јаан маргаандарда Даяна финалга чыгары учун туштажуда јеҥдиртип, бежинчи болды. Је маргаандардыҥ статус-кемин ајаруга алза, телекейлик турнирде бежинчи болгоны — јаан једим.
2020 јыл јерлежиске једимдӱ болды деп темдектегенис. Онойып, Красноярский крайдыҥ Шарыпово калазында тулаан айдыҥ 10-11 кӱндеринде 21 јажы јетпеген юниорлоры ортодо Сибирдеги федерал округтыҥ первенствозы ӧткӧн. 130 кӱрешчи турушкан маргаандарда Даяна чемпион болуп чыккан. 2020 јылдыҥ орой кӱзинде — ӱлӱрген айдыҥ 15-18 кӱндеринде — Оренбург калада вольный кӱрешле эр улус ла эпши улус ортодо бастырароссиялык турнир ӧткӱрилген. Ороонныҥ 11 тергеезинеҥ јуулган 125 кӱрешчизи алтын јеҥӱлер учун маргышкан. Даяна 53 кг бескеде кӱрежип, мӧҥӱн јеҥӱни ойноп алган. Арт учында — ол мастерский турнирди айдар керек.
Спортчыныҥ 2020 јылдагы эҥ ле јаан једими деп јаҥар айыныҥ 4-6 кӱндеринде Кемеровский областьтыҥ Осинники калазында акалар Брайколордыҥ сыйына учурлалган бастырарооссиялык маргаандарда јеҥгенин адаар керек. Бу турнирде ол спорттыҥ узы деп атла адатты. Даянаныҥ баштапкы тазыктыраачызы деп адазын, Кирилл Власович Бойдоевти, адаар керек деп база катап темдектеп ийеектер. Олимпий резервтиҥ училищезинде јерлежисти нерелӱ тазыктыраачы Дмитрий Иванович Гончаров канчанчы јыл тазыктырат. Чындап та, Дмитрий Гончаров Пекинде ӧткӧн Олимпий Ойындардыҥ ӱчинчи призеры Елена Шалыгинаны тазыктырган деп темдектеер керек.
Алдында — јаҥы маргаандар
Даянаныҥ амыралта-каникулдары узак болбой јат. Чаган айда эмеш амыраш болгон. Оноҥ кӱрешчи ойто ло катап сборлорго јӱре берди. Кочкор айда Кемерово областьтыҥ јииттер ортодо первенствозы, Кузбасстыҥ эпши улус ортодо чемпионады ӧдӧр. Оноҥ — Сибирдеги федерал округтыҥ магргаандары башталар. Кӱрешчи кыс јаҥы јылдыҥ јаҥы маргаандарына белетеништи баштап ийген. Мындый бир бош ӧй јок график-тазыктырынышка ол ӱренип калган. Некелтелӱ тазыктырыныш јогынаҥ јеҥӱлер канайда келетен эди деп једимдӱ спортчылардыҥ айтканы тегиндӱ эмес. Бис кӱрештиҥ јайым бӱдӱм-стилиниҥ телекейинде једимдӱ кӱрежип турган, јеҥил эмес јеҥӱлерге јединген тӧӧлӧс сӧӧктӱ алтай кыс, Даяна Бойдоева, арткан албатылар ортодо бойыныҥ тӧрӧл алтай албатызыныҥ адын бийик кӧдӱрип, макатадып, ады-чуузын чыгырып, спорткӧмзӧгӧ једимдӱ јеҥӱлер экелип турганыла оморкойдыс. Даянаныҥ кебистеги јеҥӱлери јаҥыс ла алтын болзын деп кӱӱнзейдис. Спорт — ол ӧмӧлик иш. Једимдӱ спортчылар јаан једимге јаҥыскандыра качан да јетпей јат. Мында тазыктыраачылары, билези, эне-адазы кожо амадулу иштеп, јӧмӧп, јайалталу спортчыга болужын јетиргилезе — једим болор.
Даяна керегинде чике мынайда айдарга јараар. Јиит кӱрешчиниҥ алдында эмди де јаан маргаандар кӧп. Кирилл Власович ла Айна Габдрахмановна кӱрешчи кызына болужып, јӧмӧп турганы сӱрен мӧрлӱ. Олорго база чыдамал, ырыс, једим кӱӱнзейдис.
