Аракы – алтай калыктыҥ эҥ jаан тӱбектериниҥ бирӱзи. Кӱс келгени Майманыҥ да, Улалуныҥ да сыра ла аракы садар барларыныҥ кирелтелери кезем кӧптӧй берет. Нениҥ учун дезе, бу ӧйдӧ республикабыстыҥ тӧс агломерациязы ӱредӱге кирип алган абитуриенттер ле jайгы каникулдарынаҥ jаҥы ӱредӱлӱ jылга келген студенттерле толот. Олордыҥ кезиги эҥирги бош ӧйин алко-суузындар садып турган jерлерде ӧткӱрип тургандары кемге де jажыт эмес. Бу ла jуукта соцсетьтерде орто jашту ӱй кижи таҥ алдында тӱниле иштеер бардыҥ jанындагы эзирик jииттерди адылып турганы эбире jарлалып, кӧп комментарий-куучындар jууган эди. Бу эне кижиге, Баш болзын, бажырар керек. «Мениҥ балам эмес, мениҥ буларда не керегим бар» деп кӧрбӧӧчи, укпаачы болбой, jастыраны jастыра деп айдып, уйалар jӱстӱзи уйалзын деп арбанып jат ине. Мынайда jаҥыс ла «Мен – алтай», «бис – алтайлар» деген санаа-кӱӱнӱ кижи айдынары jарт. Бу студенттер ончозы алко-суузындардаҥ камаанду улус болуп калар деп мен айтпай да, кӱӱнзебей де jадым, jе jииттериске аракыдаштыҥ каршузы керегинде кажы ла кӱн кажы ла кижи айтса, олорго jаҥыс ла туза болор эмес пе? Республикан Роспотребшиҥжӱ беш-алты jыл кайра Улалуныҥ колледжтериниҥ студенттери, 15-23 јашту 277 уул ла 322 кыс ортодо анкетирование ӧткӱрерде, уулдардыҥ 34,3 процентти каа-јаа ла ичет, кыстардыҥ дезе 35,1 процент. Неделеде ӱч катаптаҥ ас эмес ичип тургандар: уулдар – 1,8%, кыстар – 4,3%. Кажы ла кӱн ичип тургандар: уулдар – 5,4%, кыстар – 1,0%. Аракы ичпей тургандар: уулдар – 54,1%, кыстар – 56,2%. Стресстеҥ айрыларга аракыдап тургандар: уулдар – 7,2%, кыстар – 10,2%.
Аракы таныштырар, аракы уруштырар
Jииттерди аракы не сонуркадат, не jилбиркедет деп сурак тургызып, каруузын бедирезебис, баштапкы jерде аракыныҥ кижиниҥ кӱӱннин кӧдӱрип ийер аргалары турат. Аракы ичкен кижи уйалбас, коркыбас боло берип турганы jажыт эмес. Оныҥ учун калаҥы ла эзирик кижиге кандый ла улусла кандый ла куучынды баштап ийерге узак эмес. Темдектезе, jууктап болбой турган кыска jууктажарга, «сен меге jарадыҥ» деген санаа-кӱӱнин угузарга. Jе аракыны ӧйлӧп, кемjип ичпеген кижи, ажа конуп, jастыра сӧс айдар, jаман кылык кӧргӱзер аргалу. Оныҥ учун алтай албаты озодоҥ бери «Аракы таныштырар, аракы ыраштырар» деп укаалап койгон. Амзап ичкен аракы кижини кижиле таныштырар, jудуп ичкен аракы кижини кижиле уруштырар. Jалаҥ уулдар jуулыжып, аракыдагылаза, уруш-согуш, ӧлӱм-jидим болуп турганы аракыныҥ абы эмей. Калганчы jылдарда Алтай Республика Россия ичинде эҥ ичер талалардыҥ бирӱзи болуп туру. Мындый рейтингтерди тургузарда, элдеҥ ле озо аjару аракыдаҥ корондолып ӧлгӧндӧргӧ, «алкоголизм и алкогольные психозы» деген диагнозло учетто тургандарга, талада садылган аракыныҥ кемине, этиловый спирт ле алкогольду продукцияны jасакка jарабас тузалангандарга ла эзирикке каршулу кылык кылынгандарга эдилет. Ӧткӧн 2023 jылды алзабыс, республикада корондолгон улустыҥ текши тоозы 189 кижи болгон ло олордоҥ 45 кижи ӧлгӧн. 2022 jылда бу тоолор – 235 ле 71 болгон. Корондолгон улустыҥ 37 процентти спиртту кожымактардаҥ корондолгон. 70 мындый учуралдарда 26 кижи ӧлгӧн. 2022 jылда бу тоолор – 88 ле 44 болгон. Этиловый спиртле – 41, jартты jок алкогольло – 26, метиловый спиртле – 2, изопропиловый спиртле – 1 кижи корондолгон. Этиловый спиртти ӧткӱре кӧп ичкенинеҥ улам 23 кижи ӧлгӧн, метиловый ла изопропиловый спирттердеҥ 3 кижи божогон.
Алтай Республика Россия ичинде эзирикке, калаҥыга эдилген каршулу керектериле база аҥыланат. Темдектезе, 2023 jылда 10 муҥ кижи бажында эдилген каршулу керектериниҥ тоозыла 3-чи jерге чыккан. Республикан МВД-ныҥ бу jыл аайынча тӱп-шӱӱлтелӱ тоолорын алзабыс, регистрация ӧткӧн каршулу керектердиҥ текши тоозы 4410 болгон ло олордыҥ 36,1 проценттин калаҥы ла эзирик улус кылынгандар. Кыскарта айтса, кажы ла ӱчинчи каршулу керекти аракы ичкен улус эдет. Республикада калаҥы ла эзирик улус кӧлӱкле маҥдатып, кӧп ДТП эткилейт. Темдектезе, 2018-2022 jылдарда андый 389 авария болгон ло олордо 95 кижи божогон, 497 кижи сынык-бычык ла шырка алган. 2023 jылда аракы ичкен тискинчилер 68 ДТП эткен ле олордо 13 кижи божогон, 84 кижи сынык-бычык ла шырка алган. Бу ла jылда республиканыҥ jолдорында 1697 эзирик водитель туттырткан, олордоҥ 287 кижиге уголовный керек ачылган ла 700-теҥ ажыра кижиниҥ кӧлӱкле jорттор правалары ла 10-ноҥ ажыра улустыҥ кӧлӱктери айрылган.
Аракыныҥ су-кадыкка каршузы
Амзап ичкен аракы кижиниҥ су-кадыгына туза экелер, jудуп ичкен аракы су-кадыкты уйададар. Медицинский тилле кыскарта айтса, кижиниҥ меезинде кижиниҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрер ле эт-кандагы ооруны jабызадар эндрофины деп адалган химический колбонтылар бар. Кижи су-кадыгы чучурап, санаа-кӱӱни jабызаза, байагы эндорфиндер база уйадажар. Аракыны амзап ичсе (25-30 грамм), ол эндорфиндерди тындартыртар, тыҥыдар. Айдарда, кижиниҥ санаа-кӱӱни jайымжырап, уур-кӱчтер ундылып, курсак та jиир, уйку да уйуктаар боло берер. Оныҥ учун амзап ичкен аракы су-кадыкка туза экелет, jудуп ичкен аракы – каршу jетирет. Республикада хронический алкоголизм ле аракыдаштыҥ психозы деген диагноз јылдыҥ ла 150-неҥ кӧп улуска тургузылат. Улайын ла кӧптӧҥ аракы ичсеҥ, элдеҥ ле озо буурыҥ оорыыр. Буур аракыныҥ канга кирген коронын арчып болбой, бойы оорыйт. Буурга аракыныҥ циррозы табылган кийининде ӧлӧргӧ дӧ узак эмес. Карынныҥ язва деген оорузын алкоголиктердиҥ оорузы деп тегин адабайдылар. Кӧп аракы ичкен улустыҥ иммунитеди уйадап, кандый ла ооруларга jылгыр алдырттып ийедилер. Аракы меени табарган кийнинде кижиниҥ сананар аргалары уйадаар, айдып отурган сӧзин, эдип турган керектерин аайлабай барар. Бу ончо алкогольдыҥ эр улуска jедер аргалары. Ӱй улуска алкогольдыҥ каршузы эр улуска кӧрӧ канча катапка jаан. Кижиниҥ эт-канында спирттиҥ молекулаларын оодып, ооктоп турган фермент бар. Эр улуска кӧрӧ ӱй улуста андый фермент ас. Оныҥ учун ӱй улус аракыга тӱрген кирет. Аракыныҥ ӱй улуска jетирип турган салтарыныҥ эҥ jаманы – бала табынып койгон уй кижи аракы ичсе, бала оору эмезе кенек чыгат, эмезе ӧлӧт.
Алтайлар аракыга не тӱрген кирет?
Кижиниҥ эт-канында спирттиҥ молекулаларын оодып, ооктоп турган фермент бар. Ӱй улуста, эр улуска кӧрӧ, андый фермент ас. Оныҥ учун ӱй улус аракыга тӱрген кирет деп ӧрӧлӧй айдылган. Шак ла ол алкогольдегидрогеназа деп адалган фермент европеецтерде ле азиаттарда база башка. Европеецтерде – кӧп, азиаттарда – ас. Оныҥ учун азиаттар, ол тоодо алтайлар, Европаныҥ аракызын олор чылап кӧдӱрип болбойдылар. Ичкен кийнинде коркышту оорыйдылар: баш оорыйт, кыртыштанары тыҥыйт, оозы кургайт, терлейт, кускузы келет. Оныҥ учун оорыбаска база ичедилер. Нениҥ учун дезе, бӱгӱн ичкен аракы кече ичкен аракыныҥ оорузын jоголтот. Анайып, кажы ла кӱн баш jазып, аракыныҥ камаанына тӱрген кирип, алкоголик болуп каладылар. Американы алзабыс, колонизаторлор индеецтерди jуу-jепселле эмес, а аракыла jеҥгендер. Алкогольго фермент jок индеецтер аракыга кирип, jерин, jӧӧжӧзин, культуразын jылыйтканын билбей де калгандар.
Аракы бистиҥ тӱӱкибисте
Чынын айтса, алтайлар аракы деп неме билбес, андый суузын ичпеген албаты болгон. Шуурымла азып турган алтай аракы бу jаҥы табылган аш туру. Ол до аарчы, курут jазап алар деген санаа-кӱӱннеҥ табылган эмей. «Аракы» деп сӧс алтай тилге орус тилдеҥ, орус тилге француз тилдеҥ, француз тилге араб тилдеҥ келген. Аракыны араб тилдеҥ алтай ла орус тилдерге кӧчӱрзе, буу, пар (испарение) болор, «алкоголь» деген сӧс арабтап, «аль-хул» эмезе «аль-кхул» ла орус тилге кӧчӱрзе, «дух, похищающий рассудок и поедающий тело» дегени болот.
Озодо алтайлар туура jерлердеҥ келген аракыларды коркышту аjарулу ичер болгондор. Темдектезе, Кытайдаҥ келген аракыныҥ бир полуштобын беш кижи ичер ле олордыҥ ортозында аракы ичпейтен алтынчы кижи болуп, ээзиреле jыгылган тӧрӧӧндӧрин, нӧкӧрлӧрин улайын ары-бери аҥдандырып, кичеер учурлу болгон. Онойдо этпезе, кытайдыҥ аракызын ичкен алтай кижи jыгылган jеринеҥ турбас аргалу болгон. Аракыны кӧдӱрип болбой jӱреги токтоор эмезе кускузына тумаланар. Орустыҥ аракызын алзабыс, алтайлар Российский империяга кирер ӧйдӧ орус аракыла баштапкы тушташтары аайынча тӱӱкилик jетирӱлер бар. Документте крестке тӱжерде Матвей Петров ат алынган Тонток jайзаҥ керегинде айдылат. Ол Ставрополь-на Волге (бӱгӱги Тольятти) кала дӧӧн кӧчӱрилип jаткан 163 кижизиле 1757 jылда Уклы-Карагай деп крепостьто кыштап турала, шуурымла аракы азып баштаарда, капитан А. Чернышев ого «Россияда винокурение каршулу керек» деп jартаарда, каруузына jайзаҥ «алтайларга орус аракыны ичерге jарабас, ол ӧткӱре ачу, оны ичкен алтай ӧлӱп калардаҥ айабас» деп айткан. Мыныҥ кийнинде капитан кабактарда алтайларга орус аракы сатпазы аайынча иш ӧткӱрген. Спирттеҥ jазаган аракыны «кабак аракы» деп алтайлар ол тушта адап баштаган. Крестке тӱшпей, Алтайында артып калган алтайларды алзабыс, Бала-каан элдеҥ ле озо олордыҥ jеринде кабактар ла винокурение ачылбазын кичееген. Алтайлар ол тушта анаҥ-мынаҥ келген кабак аракыны амзап та эмес, а jалап ичетен. Колдорын ичкери сунуп, башпарактарын ӧрӧ кӧдӱрип ийзе, оныҥ тӧзинде ойдык боло берер. Бот, бу ойдыкка тамызылган аракыны jалап ичер. Кытай аракыны беш алтай ичкен болзо, орус аракыны он кижи ичер. 1904 jылда орус каанга удура jайымданар кыймыгу башталарда, Кан-Чараста Тереҥ-Кобыда jуулган алтайлар албатызына эки ачуны – аракы ла таҥкыны – таштазын деп баштанган болгон. Аракыдаарын ла таҥкылаарын ол тушта кӧп улус токтоткондор. Экӱзин тургуза ла токтодып болбогон улус, эки ачууныҥ бирӱзин де болзо, «тудунайын» деп, jӱк аракынаҥ эмезе jӱк таҥкынаҥ айрылгандар.
Jе Россияда аракыла тартыжарга коркышту кӱчке келишкен. Нениҥ учун дезе, аракы государствоныҥ эҥ кирелте алып турган иш-тожы болгон. Российский империяда бюджеттиҥ 25 процентти аракыдаҥ бӱткен. СССР-да бу кӧргӱзӱ 10 процентке тӱшкен, jе СССР, империяга кӧрӧ, экономиказы сӱреен jаан, бюджеди сӱреен кӧп ороон. Бӱгӱн Россия Федерациязында этиловый спирттиҥ, алкогольный ла спирттӱ продукциялардыҥ акцизтери 2023 jылдыҥ бюджедине ӱзеери 28,4 млрд салкокой акча экелген. Аракынаҥ текши бюджетке кирген кирелте – 472,5 млрд салковой болгон.
