Једимдӱ спортчыны таскадары — ол јаан учурлу иш. Спортко кӱӱндӱ балдардыҥ эҥ ле баштапкы алтамдары школдоҥ башталып јат. Бистиҥ де тергееде, ороондо до балдардыҥ спортына јаан ајару эдилип, јылдаҥ јылга некелтелӱ иш улалат. Кош-Агаш аймактыҥ ДЮСШ-ҥ ижин 2009 јылдаҥ бейин Кирилл Власович Бойдоев башкарып келди.
Кирилл Власович бойы да јарлу спортчы, тазыктыраачы, класический кӱрешле СССР-диҥ спортыныҥ узы. 2009 јылга јетире ол Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Амур јуртында балдарды тазыктырган болгон, оноҥ тӧрӧл Кош-Агаш аймагындӧӧн јанып келеле, бӱгӱнги кӱнде јербойыныҥ балдарын спортко таскадар тӧс јериниҥ ижин башкарып јат. Тазыктыраачы бойы спорттыҥ кӧп тоолу устарын тазыктырган. Оныҥ ӱренчиктери бойлоры да бӱгӱн балдарды кӱрешке ӱредип јадылар. Кирилл Власович бистиҥ сурактарыска каруулар берип, ДЮСШ-ныҥ ижи керегинде куучындады.
— Кирилл Власович, калганчы јылдарда Кош-Агаш аймактыҥ спортчылары јаан једимдерге јеткенин кӧрӱп јадыс. Балдарды спортко јилбиркедер, тазыктырар иш аймакта канайда тӧзӧлӧгӧнин куучындап берзегер?
— Мен Кош-Агаш аймактыҥ МБОУ-зы болгон ДЮСШ-зын 2009 јылдаҥ бейин башкарып келдим. Бисте бӱгӱн спорттыҥ 16 бӱдӱмиле 34 тазыктыраачы иштейт. ДЮСШ-да тазыктыру ӧдӱп турган балдардыҥ тоозы 800-теҥ ажыра. Балдарла иштеп турган алты тазыктыраачы — эҥ бийик категориялу, бежӱзи — бийик категориялу тазыктыраачылар. 23 тазыктыраачы — орто разрядту. Биске балдар 5-6 јаштаҥ ала келип, 18 јашка јетире тазыктырынгылайт. Балдарды 29 текшиӱредӱлик, 5 профильный деп программалар аайынча ӱредип тазыктырадыс. Бӱгӱнги кӱнде аймакта эҥ ле једимдӱ спорт бӱдӱмдер деп грек-рим, самбо, дзюдо кӱрештерди, бокс, кикбокс, чанала јӱгӱрери деп бӱдӱмдерди адаар эдим. Онойдо ок ойын-бӱдӱмдердеҥ футболды, гандболды, волейболды, теннисти адаарга јараар. Республика кеминде бу бӱдӱмдерле кӧргӱзӱлер бар. Бис бӱгӱн «Кажы ла баланыҥ једими — амадубыс» деп адалган федерал проект-ӱлекер аайынча иштейдис. Бу ӱлекерде айдылганыла болзо, кажы ла бӱдӱм аайынча тӧзӧлгӧлӱ иш барар учурлу. Алдында болзо, эне-адалар балдарды спортко экелип јадала, тазыктыраачылардыҥ ижине кирижер аргазы јок болгон. Је эмдиги программа аайынча олор бойлоры электрон бӱдӱмдӱ угузу бичип,спортбӱдӱмди ле ӱредип турган тазыктыраачыны бойлоры талдап алар аргалу. Бис угузуларды кӧрӱп, јиит спортчыларды эне-адазыныҥ кӱӱни аайынча тазыктырып баштайдыс. Кажы ла школдо чике бойыныҥ бӱдӱретен ижи бар. Бистиҥ де ДЮСШ муниципал окылу јакаруны бӱдӱредис. Је кандый да болзо спортто иштеп турган тазыктыраачылардыҥ амадузы јаҥыс — једимдӱ спортчыны тазыктырары, аймактыҥ спорт једимдерин кӧптӧдӧри. Кажы ла једимдӱ спортчыны алза, кандый школдо, кандый тазыктыраачыда тазыктырганы јаан учурын ойноп јат. Јеҥӱчилдердиҥ баштамы јолында кем турган, спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ узына јетире кем ӱреткени-ӧскӱргени учурлу. Оныҥ учун тергее, ороон кеминде јеҥӱлерге јеткен спортчылардыҥ бӱгӱнги кӱндеги ле баштапкы тазыктыраачыларыныҥ ады-јолдоры теҥ-тай адалып јат.
— Слердиҥ спортчылардыҥ једимдери бийик болгонын кӧрӧдис. 2021 јылдыҥ чике бажында грек-рим кӱрешчи Алексей Тадыкин тӧрӧл Алтайына, Эре-Чуйына Россияныҥ јеҥӱчили деп јаан јеҥӱзин сыйлаганы кандый оморкоду, сӱӱнчи болгон эди. Јайалталу кӧп кӱрешчилердиҥ тӧрӧли болгон Курай јурттыҥ бӧкӧзи тергеебистиҥ ады-чуузын ороон кеминде адаткан. Калганчы ӧйлӧрдӧ болгон база кандый јеҥӱлерди Слер адап ийер эдер?
— Зиновий Матыевтиҥ тазыктырган ӱренчиги, чын, биске јаан сӱӱнчи экелген. Алексейдиҥ спортко баштапы алтамдары Эре-Чуйда башталганы учурын ойноп јат. Былтыргы јылда база бир јаан јеҥӱ экелген деп Нурсултан Саудакасовты адаар эдим. Ол телкейдиҥ призеры деп кӱндӱлӱ атты ойноп алган. Ӧткӧн јылдыҥ кӱзинде Сербияда самбо кӱрешле телекейдиҥ первенствозы ла чемпионады ӧдӧрдӧ, 52 кг-да кӱрешкен Нурсултан экинчи јерге чыккан. Кӱрешчини Сергей Аткунов ло Рамазан Мажетканов тазыктырган деп темдектеп ийер керек. Ол база бистиҥ спорт школдыҥ ӱренчиги, Эре-Чуйдыҥ уулы. Онойдо ок бистиҥ јаан једимис — кыстар ортодо јайым кӱрешле спорттыҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрӱп салган Даяна Бойдоеваны адаар керек. Јайым кӱреш республикада тыҥ јарлу эмес, је коштой турган Кемерово областьта Олипий резервтиҥ училищезинде ӱренип, кӱрежип турган Даяна былтыргы јылдыҥ сыраҥай ла учында мындый јеҥӱге јеткен ле спорттыҥ узы деп атла адатты. Кажы ла тазыктыраачыныҥ амадузы — спортко јайалталу ӱренчиктериниҥ јаан јеҥӱлери ле једими. Оныҥ учун тергее, Сибир, ороон кеминде јеҥӱлер бистиҥ ижистиҥ чике турултазы.
Баланыҥ јолы ла спортко кӱӱни бистий ошкош школдордоҥ, ӱредӱчи-тазыктыраачызыныҥ ижинеҥ, билгиринеҥ, балдарла иштеер јайалтазынаҥ камаанду. Оныҥ учун бу јеҥил эмес иште јаҥыс ла фанат деп адагадый, бойыныҥ ижин сӱреен сӱӱген улус иштеп јадылар. Мен быјылгы да јылда јаан једимдер болор деп иженедим.
— Ӱренчиктер ортодо Олимпиадалар јаҥжыкканы аайынча эки јылдыҥ бажынаҥ ӧткӱрилип туратан. Бӱгӱнги кӱндеги айалга кандый, слердиҥ аймактыҥ спортчы балдарыныҥ јеҥӱлери кандый?
— Республикада ӱренчиктердиҥ Олимпиадазы эки јылдыҥ бажында ӧткӱрилип турган болгон. Спартакиадалар тӧрт јылдыҥ бажынаҥ озо баштап аймакта, оноҥ — республикада, оноҥ — Сибирдеги федерал округта, оноҥ — ороондо ӧткӱрилери темдектелген болгон. Је панденмияла кожо бу бӧлӱктеп ӧткӱрилетен иш бузылып калган. Темдектезе, ӱренчиктердиҥ Олимпиадазы 2020 јылда ӧткӱрилетен болгон, је текши јаан, кӧп улус туружып турган керектер бастыра ороондо токтоп каларда, Олимпиада ӧткӱрилбей калган. Эмди канай бу иш орныгарын эмди тургуза билбезис. Је ондый да болзо ӱренишкен некелтелӱ айалгага кайра бурыларыс деп оҥдоп јадыс. Кажы ла спортшколдыҥ ижиниҥ турултазы Олимпиадалардыҥ кӧргӱзӱлеринеҥ јарт кӧрӱнип јат. Республиканыҥ бу спортмаргаандарына аймактардыҥ эҥ ле
једимдӱ спортчылары туружып, тергеениеҥ ичинде кем эҥ ле артык деген суракка каруу јарталат. 2009 јылдаҥ бейин иштеп келеле, бистиҥ аймактыҥ кӧргӱзӱлери јылдаҥ јылга оҥдолгон деп темдектеп ийер эдим. 2010, 2012 јылдарда бис республика ичинде тӧртинчи јерге чыкканыс. 2014,2016,2018 јылдарда Горно-Алтайсктыҥ кийнинеҥ чокым экинчи јерде болдыс. 2008 јылда аймактыҥ спортшколын Эрнар Океев башкарып турарда, аймактыҥ јуунты командазы база экинчи јерге чыккан болгон. 2013,215 јылдарда ӧткӧн Спартакиадаларда башка-башка бӱдӱмдерле једимдӱ кӧргӱзӱлер база болгон. Спорт — ол спорт. Кажы ла спортчыныҥ амадузы ол јеҥери болуп јат. Оныҥ учун мында аймактардыҥ једимдӱ спортчылары кийнинде ӧйдӧ кала учун туружып турганы база учурын ойнойт. Эҥ артыктарын јууп алган Горно-Алтайск каланыҥ јуунты командазы баштапкы болоры јарт. Је кажы ла Олимпиадада, Спартакиадада јеҥери, тӧс удурлажаачыны — каланыҥ командазын — јеҥери деген јаан амаду алдыста туруп јат.
Балдарды тазыктырарга, ӱредерге бастыра айалгалар бисте бар. Тазыктыраачылар једимдӱ иштеп јат деп темдектегем. Оныҥ учун бистиҥ калганчы јылдарда кӧргӱзӱлерис јакшы деп айдарга јараар. Бӱдӱмдер јанынаҥ алзагыс, футболло, гандболло, волейболло, теннисле, шахматла 1-3 јерлерге чыгадыс деп темдектеер эдим (кыстар, уулдар ортодо). Кӱрештиҥ грек-рим, дзюдо, самбо бӱдӱмдери, бокс деп бӱдӱм бисте кӧргӱзӱлери јакшы барып јат. Бу ӧрӧ адалган бӱдӱмдерди калганчы 7-8 јылдыҥ туркунына ичкери барып јаткан бӱдӱмдер деп айдар эдим. Арткан бӱдӱмдерди алзагыс, аймак бежинчи јердеҥ јабыс тӱшпеске албаданып јат.
— ДЮСШ-да иштеп турган тазыктыраачылардыҥ ижинеҥ, текшилей алза, балдардыҥ једимдери чике камаанду. Бойоордыҥ ӧмӧлигер керегинде куучындап берзеер?
— Бистиҥ ӧмӧлик нак, иштеҥкей, бирлик амадулу деп айдар эдим. Канча јылдарга улай мында тӧзӧлгӧлӱ иш барып јат. Кажы ла тазыктыраачы бойыныҥ ижин, алдында турган чокым амадузын билер ле акту кӱӱнинеҥ иштейт. Олордыҥ ортозында физкультураныҥ отличниктери, спорттыҥ устары кӧп. Кӧп тазыктыраачылар Рочссия Федерацияныҥ Спорттыҥ министерствозыныҥ, Ӱредӱликтиҥ министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, Быйанду самараларыла кайралдаткан. Бис јакшы иштеп турган, јайалталу ишчилеристи макка чыгарарга, ады-чуузын темдектеерге ундыбай јадыс. Нениҥ учун дезе олордыҥ ижинеҥ ДЮСШ-ныҥ текши једимдери, балдардыҥ једими, спортчылардыҥ профессионал јолдоры чикезинеҥ камаанду. Мен кожо иштеп турган ӱредӱчи-коллегаларымнаҥ З.С. Матыевти, С.И. Акчаловты, Е.С. Нукеевти, Е.Б. Канапияновты, И.И. Матаевти, Ц.П. Чоюновты, К.Ч. Карыбаевти, Д.М. Таберековты, М.С. Сабулаковты, А.Н. Ивановты ла ӧскӧлӧрин де темдектеер эдим.
Кажы ла јуртта секциялар иштейт, балдар тазыктырынат. Онойдо ок бис ӧскӧ дӧ аймактардыҥ спортшколдорыла, тазыктыраачыларыла најылажадыс ла бар сурактарысты ӱлежедис. Бӱдӱрӱп јаткан ижис ле амадугыс јаҥыс, оныҥ учун јеҥӱлер учун тартыжуда бис удурлажаачылар да болзос, је учурысла бир ууламјыдӧӧн кӧрӱп јадыс.
— Ижи-тожыгар једимдӱ болзын, Кош-Агаш аймактыҥ спортчылары келер ӧйдӧ јеҥӱлӱ јерлерде болуп, тӧрӧл јериниҥ ады-чуузын оноҥ до артык адатсын деп кӱӱнзеп турубыс, Кирилл Власович!
