(Энчибис)
Алтай кай чöрчöктöрдö Тастаракай деп чöрчöклик кебердиҥ учуры башка-башка. Алтай фольклористикада ол керегинде филология билимниҥ докторы С.С. Суразаков бойыныҥ «Алтайский героический эпос» (Москва, 1985 ј.) деп орус тилле чыккан шиҥжÿ бичигинде темдектеген. Ол керегинде анайда ок хакас билимчи Е.С. Торокованыҥ статьязында база темдектелет.
Jе таҥынаҥ бу кебер тереҥжиде шиҥделбеген деп чокымдаар керек. Тастаракайдыҥ кебери jÿк кай чöрчöктöрдö туштайт дезе, jастыра болбос. Jе бир-канча ас учуралдарда оныҥ адын тегин чöрчöктöрдöҥ лö кеп сöстöрдöҥ, модор сöстöрдöҥ табар арга бар. Нениҥ учун Тастаракай деп адалганын ширтезеес, учурыла эки сöстöҥ турган деп оҥдойдыс: тас-таракай. Тас дегени биске jарт, экинчи сöс: таракай база тас деген оҥдомол болгонын биске якут, моҥол, калмык тилдер ажыра билеерге јараар.
Тастаракайдыҥ ады кандый-бир кижиниҥ ады эмес, ол текши ат, оныҥ тыш бÿдÿмин чöрчöктöрдö сÿрекей коомой эдип jурагылайт. Ол тас, кирлÿ, чимириктÿ, кöстöри ириҥду, кеjегези чычаҥдаган, толыраган jаман эски jаргак тонду, тал камчылу, таакылу jаман öлÿмтик атту. Тастаракайдыҥ тыш бÿдÿми керегинде мындый модор сöс тö бар:
Тас, тас, таракай,
Таманы jок, корокой.
Тастаракай – бойыныҥ тöс учурыла jокту суранчык кижи, ол кöп сабазында тойлордо, байрамдарда суранып, курсак-тамагын таап алат. Экинчи тÿÿкилик учурыла ол эбире эл-jонды соотодып, jамылу каандар-бийлерди каткыртар кижи болгон. Анайда ок кандый-бир каанныҥ камаанында, оныҥ табында jÿрер аргалу. Темдектезе, «Кан-Капчыкай» деп кай чöрчöктöрдиҥ бирÿзинде тас бойы керегинде мынайда айдат:
Ээ, мен Kapa-jopгo атту
Кара-Бöкö кезердиҥ
Тазы эдим.
С.С. Суразаковтыҥ алтай кай чöрчöктöрди тÿÿкилик бÿдÿмдерине ылгаштырганына келиштирзе, Тастаракайла колбулу ÿзÿктер баатырлык кудалаш керегинде, тонокчыл öштÿлерле тартышканы керегинде кай чöрчöктöрдö туштайт.
Баатырлык кудалашла колбулу кай чöрчöктöр сюжеттериле тöрт башка бöлÿктердеҥ турат: кысты баатыр кудалабай, уурдаганы; кыстыҥ адазыла, акаларыла баатырдыҥ jуулашканы; кыстыҥ адазыныҥ уур-кÿч jакылталарын баатыр бÿдÿрет, ол эмезе ого jуучыл болуш jетирет; кысты кудалап келгендерле кожо баатыр маргаандарда туружат. Мындый айалга jебрен кöрÿм-шÿÿлтелерле колбулу. Ол чактарда катун кижиниҥ учуры сÿрекей бийик болгонынаҥ улам, кижи алганы ат-нерелÿ баатырлык керекке бодолоду. Бу учуралдарда баатыр кысты кудалап келгендерле кожо маргаандарда туружарга, Тастаракайдыҥ кебин тартынып келет. Онызы ого кожо тартыжатан баатырлардыҥ ийде-кÿчин тууразынаҥ билип аларга арга берет, экинчи jанынаҥ, кенетейин бойыныҥ эпчилин, баатыр кебин кöргÿзерге эптÿ айалга тöзöйт.
Бу бöлÿкке кирген кай чöрчöктöрдиҥ анайда ок билеле, тöрööн-туугандарла колбулу тексттеринде Тастаракайдыҥ кебери база туштайт. Темдектезе, текши тÿрк калыктарда база jарлу кай чöрчöктöрдö: «Алып-Манашта» ла «Кöзÿйке ле Байан-Сылуда» Тастаракайла колбулу ÿзÿктер база бар. Баштапкызында, Алып-Манаш караҥуй ороноҥ адыныҥ болужыла чыгып, тöрöлинде не болуп jатканын кайулап кöрöргö, Тастаракай болуп кубулат. Баатырдыҥ нöкöри Ак-Кöбöҥ оны öлÿп калган деп тöгÿндеп, тул арткан ÿйин аларга тойлоп jадарда, баатыр Тастаракайдыҥ кебиле Кÿмÿжек-Аруны кожоҥ ажыра ченеп кöрöт. Ӱйиниҥ удура кожоҥдогонынаҥ ол бойыныҥ кÿÿниле Ак-Кӧбӧҥго барбай jатканын угуп, бойыныҥ кебин тартынат. Бу тушта Ак-Кöбöҥ турна болуп кубулып качат. Экинчи кай чöрчöктö Кöзÿйке оныҥ алатан кижизи Байан-Сылу болгонын угала, оныҥ адазыныҥ jуртына база jажытту кайулап кирет. Бу эки учуралда Тастаракай баатырга оныҥ чын кебин бöктöп, мекеленер арга берет.
Тонокчыл öштÿлерле тартышканы керегинде кай чöрчöктöрдö Тастаракайла колбулу ÿзÿктер улам ла туштайт. Темдектезе, А.Б. Чунижековтоҥ бичиген «Кан-Капчыкай» деп чöрчöктӧ укту-тöстÿ Кара-Бöкö деп каанда Кан-Капчыкай деп уул бала туулган. Jе бу ок öйдö Кара-Бöкöгö элчи келип, оны албан тöлöзин деп некейт. Кара-Бöкö jöпсинбей, элчиниҥ бажын кезет. Ол тушта Батпа-Кÿреҥ ле Чотпо-Кÿреҥ деп каандар оны jуулаарга, черÿлерлÿ оныҥ jерин кöстöп атангылайт. Jиит баатырдыҥ – Кан-Капчыкайдыҥ адазы öштÿлерди бойыныҥ каандыгында сакып алар деп шÿÿйт, нениҥ учун дезе, ого болушка коштой jаткан каандардыҥ черÿлери база келерге jöбин бергилеген. Jе Кан-Капчыкай öкпööрип, öштÿге удура барып, олордыҥ jуртына jедерге jепсенет. Ӧштÿлер тöрöл jерине кирип, каандыгын тонобозын деген амадула. Бу айалгада ол база ла Тастаракайдыҥ кебин бойына тартынат:
Анча-мынча барганда,
Абызын-илбизин
Тöжи калтар ады
Силкинип ийип,
Таакылу jабаа болуп алды,
Кан-Капчыкай силкинип,
Тастаракай болуп кубулды.
Кан-Капчыкай мындый кептÿ болуп кубулып, öштÿниҥ кÿчин билип алат, анайда ок ол Тастаракай да кептÿ болзо, баатырлык нерелÿ керектер эдеринеҥ бир де айабайт. Анайып ол Батпа-Кÿреҥ ле Чотпо-Кÿреҥ деп каандарга бактырткан каандарды öчöп шоодот. Олор ого ачынып сÿрÿжеле, jедишкилебейт. Тастаракай кубулга баатыр болгоны оныҥ jорыгынаҥ кöрÿнет:
Тастаракай дезе
Оноҥ ары jелип отурат.
Коолодо кожоҥдоп ийерде,
Кобыларга чечектер jайылат,
Сыылада кожоҥдоп ийерде,
Сыгын-мыйгак ээчип тыҥдайт.
Ӱделикке амыр jок,
Тÿн киргежин, токунал jок,
Тÿндÿ-тÿштÿ барып jадат.
Баатыр кижи öштÿниҥ уйазына Тастаракайдыҥ кебинде барган кай чöрчöктöр кöп. Олордыҥ тоозында «Сÿмер-Тайчы» деп кай чöрчöктö алып Тастаракай болуп, олjого барган эл-jонын, эне-адазын аргадаарга атанат. Мынаҥ кöргöндö, кай чöрчöктöрдö баатырлардыҥ кубулатан эҥ jарлу кебери — Тастаракай.
Алтай фольклордо калыктыҥ кöрÿм-шÿÿлтезиле, телекей ÿч катка ÿлелет: ÿстÿги телекей, орто телекей, алтыгы телекей. Баатырлар бу ончо телекейлерде кубулга бÿдÿмдÿ jÿрер аргалу болгон. Jе ол ок öйдö Тастаракайдыҥ кебериле баатырлар jÿк ле орто телекейде jÿрер аргалу. Байла, оныҥ мындый аҥылузында Тастаракайдыҥ бойыныҥ чын учуры билдирет. Чынынаҥ Тастаракай jон ортодо танылу, бойыныҥ кеминеҥ ле кебинеҥ тууралабас кижи, оныҥ учун бу бÿдÿмге баатырларга кубуларга эптÿ болгон.
Алтай калыкта бÿгÿнги де кÿнде Тастаракай деп кебер текши jарлу, кандый ла jаан байрамдарда Тастаракайла колбулу кокыр-каткыныҥ маргаандары öдöт. Сценада Тастаракайлар кай чöрчöктöрдö оныҥ тыш бÿдÿмине тÿҥей болорго албадангылайт. Кокырчы улусты «Тастаракайлап» jÿрген деп айдыжат.
Учында бис бойыстыҥ сöзисти jарлу алтай поэт Б.Я. Бедюровтыҥ ÿлгериле тÿгезерге турус, ÿлгердиҥ геройы jайрадылып-тонолгон jуртына Тастаракай кептÿ келип, оны чакыда отурган саҥыскан танып, шартылдап, jар этпезин деп мынайда сурайт:
Тал камчызы шыйт эткен,
Таакылу jаман ат минген
Тастаракай кеберин
Тартынып мен келерим…
Таныба мени, таныба,
Тарый белен шайраба,
Табыш этпей тым тыктан,
Таҥ адыра, саҥыскан!
…Кокумай-коомой коокойлор
Коозолу jуртым коскортыр.
Öрö чыкпас jон дежип,
Öргööмö öштÿ толыптыр.
Öч алары jок дежип,
Öскÿстерди тоноптыр…
Оныҥ учун шайраба,
Озолындыра jарлаба:
Öштÿни чачып ойлодор,
Öҥдöйтип jонын ойгозор
Алып-баатыр кубулган,
Тас кеберин тартынган.
Арай-арай табыштан,
Ала-чоокыр саҥыскан!
Тастаракайдыҥ кебери эмди де танылу, эл-jондо сурууда. Калык кызылган öйлöринде кандый бир аргадаачы баатыр Тастаракай кептÿ келер деп иженет.
(Јурук М.П. Чевалковтыҥ, «Алтай баатырлардаҥ» алынган)
