(Кӧрӱ-выставкалардаҥ)
Бу јуук кӱндер кайра Горно-Алтайск калада культуралык учурлу эки јаан керек ӧтти. Олор керегинде элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар ажыра элбеде јарлалган — М.П. Чевалковтыҥ ( 1929-2006 ј.ј.) чыкканынаҥ ала 95 јылдыгына учурлай «Јуруктарда ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ ле кай чӧрчӧктӧрдӧги баатырлардыҥ сӱр-кеберлери» деп кӧрӱ-выставка ла Аржан Андреевич Ютеевтиҥ ук-сӧӧктӧрдиҥ таҥмаларыла колбой «Хан Алтай» деп кӧрӱ-инсталляциязы. Бӱгӱнги куучын бу эки солун кӧрӱлер керегинде.
Мирослав Павлович Чевалковтыҥ јуруктарыныҥ Эл музейде кӧрӱ-выставказы кӧп улуска солун болгонында алаҥзу јок. Быјыл јурукчыга 95 јаш кирер эди. Ачылтага келген таныш кӧп улус бу кижи керегинде јылу эске алыныштарыла ӱлештилер. Јурукчыныҥ јайаандык иштери кӧрӧӧчилердиҥ кӧп сабазына јаан кайкамјык болгоны сезилген. Бийигиле канча метрге једип турган Сартакпай баатырдыҥ сӱр-кебери эмезе Малчы-Мерген, Алып-Манаш, Кӧгӱтей баатырлардыҥ мындый ла ок јаан јуруктары солун болбой база. Кӧрӱде јурукчыныҥ Рерихтиҥ Сибирьдеги биригӱзиниҥ кӧмзӧзинеҥ 18 ижи ле 34 јурук Эл музейдиҥ фондынаҥ тургузылган. Мында ок Мирослав Павлович керегинде документ кептӱ кыска кино кӧргӱзилген. Оны бойыныҥ ӧйинде Рерихтиҥ Сибирьдеги биригӱзиниҥ ишчилери согуп алтыр. Кино ажыра Мирослав Павловичти токуналу ла кемзинчек кижи болгонын кӧп улус ајарган болор.
Мирослав Павлович узак јылдардыҥ туркунына «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газетте јурукчы-ретушер болуп иштеген. Оныла кожо иштеген журналист Тениш Урматович Тохнинниҥ кӧрӱниҥ ачылтазында эске алынганыла, Мирослав Павлович ич-бойында сӱрекей некелтелӱ кижи болгон. Ол ишке качан да оройтыбай, ӧй-ӧйинде келетени, ижи аайынча типография јаар ууланганда, ажанар ӧйгӧ, иштеҥ јанарга чип ле чике ӧйдӧ баратан. Ӧйдиҥ ӧдӱжин оныла чокумдаарга јараар болгон деп темдектеген. Байла, мындый чокум кылык-јаҥы, бойына јаан некелтелӱ јӱргени оныҥ јайаандыгына база јаан камаанын јетирген болор. Мирослав Павлович кылык-јаҥыла кӧп сабада унчукпас кижи болгон деп оны јакшы билер улус куучындаган. Чынынча айтса, ол кӧп сӧс айтпас, ончо байлыгын бойыныҥ ӧзӧгинде јууп алгандый јӱрер кижи болгон эди.
Јурукчыда бойында иштенетен, јуранатан аҥылу мастерской-кыбы та болбогон эмтир. Айдарда, кемиле сӱрекей јаан јуруктарды Мирослав Павловичтиҥ јайаандык иштеринеҥ эҥ ле тыҥ кайкатканы — баатырлардыҥ сӱр-кеберлерин ол канайып јураган? Јурукчыныҥ уулы — Лев Мирославовичтиҥ айтканыла, адазы бӱдӱмиле сӱрекей јаан јуруктарды айлында ла отурып јураган. Јуранар јер јетпей барза, ол чаазынныҥ учтарын толгоп, јуранатан эмтир. Байла, јурукчы бойына эптӱ јер керек болгоны керегинде сананбаган да. Ол ӧзӧк-кӱӱнинде, санаазында јуулганын бойыныҥ јайаандыгы ажыра ак чаазында кӧргӱзерге амдаган. Кайкамчылу, јурукчы эзен јӱрерде, бойыныҥ јайаандыгын элбеде јарлабаган, кӧрӱ-выставкалар кӧп ӧткӱрбеген. Јӱк ле бир катап Эл музейде кӧрӱзи ӧткӧн болор керек. Оныҥ учун кӧп улус бӱгӱн јурукчы Чевалковты јаҥыдаҥ бойлорына ачкан болор. Айса болзо, канча јылдар туркунына јерлештерине јайаандыгыла јакшы таныш эмес јӱрген јурукчыныҥ јаҥыдаҥ јарлалатан, јаҥыдаҥ танылатан ӧйи келген эмес пе? Је бу учуралда кӧрӧӧчилерге мындый арганы берген Эл музейдиҥ ишчилерине, башкараачыларына быйан айдар керек.
Сартакпай баатырла колбулу кеп-куучындар алтай калык ортодо элбеде текши јарлу. Алтайда кӧп сууларга јаан, јаҥы агын берген баатыр кижи. Чамалда кырлар ортозында буудакталган Кадынга јол берип, оны туйуктап турган Согоонду-Тууны бойыныҥ ок-јаазыла эки јара адып, јайымдаганы керегинде кӧп улус уккан болор. Кадын ажыра кӱр тударга умзанганы, кӱри сууныҥ кӱчтӱ чакпындарына чыдашпай бузылганы керегинде айтса, амадузы бӱтпегенинеҥ улам атыйланган Сартакпайдыҥ чачкан таштары Ийин јурттыҥ оозында ташталган јадат. Баатырдыҥ сӱр-кеберинеҥ бис оны кӱр јазаачы, сууларды јайымдаачы, бойы сӱрекей иштеҥкей кижи болгоныны билдирлӱ. Шак мындый јаан учурлу сӱр-кеберди М.П. Чевалковко бийик кеминде, јозокту кӧргӱзерге келишкен. Автордыҥ чӱмдемел ижинде Сартакпайды бис бийик сынду, јаан оборлу, ыраактагы кырлардыҥ ӱстинде, таш тудунган баатыр деп кӧрӧдис. Оныҥ кайда да ыраакта, алдында турган улус баатырга алаҥ кайкаган кӧстӧриле кӧрӧт. Сартакпай сарт укту улустаҥ таркаганы керегинде шӱӱлте бар. Сарттар дезе Орто Азияныҥ эл-јоны, бойлоры кыра сӱрӱп, аш отургызып, субак-арыктар јазап, оныла суучактар агызып турганыла јарлу. Ойрот ӧйлӧр тужында олордыҥ кезигин каандыктыҥ јерине кӧчӱрип, аш отургыстырып, онойып эл-јонын, черӱзин азыраткан болор. Чындап та, Алтайыстыҥ јерлеринде эски субактардыҥ изи эмдиге артктанча.
Јурукчы кеп-куучындарла, археологиялык јетирӱлерле јакшы таныш болгоны јарт билдирлӱ. Оныҥ «Јебрен тӱрктер» ле «Алтын корулаган тастар» деп адалган тизӱ јуруктары бистиҥ јебрен ӧбӧкӧлӧрис — скифтер ле тӱрктер болгоны керегинде недеҥ де артык керелейт. Тизӱдеги оныҥ кажы ла јуругы база бӱткӱл ачылта деп айдарга јараар. Јуруктардагы улустыҥ кеп-кийимдери де, јуучыл јепселдери де, тудунган-кабынганы да, јарангыштары да тӱӱкибисти керелеген бӱткӱл кереес материалдар. Бу ла јуруктардаҥ ол ӧйдӧги улус кандый јӱрӱм јӱргени, аргазы кандый болгоны, байлаганы ла баалаганы јарт кӧрӱнет. Алтайдагы јурукчылар ортозынаҥ мындый јаан тӱӱкилик учурлу иш бӱдӱргени јокко јуук деп темдектеер керек. Айдарда, Мирослав Павловичти Алтайыстыҥ тӱӱкизин эзеткен јурукчы деп айдарга јараар.
Је Мирослав Павлович јуруктарында јуралганын бойы кайдаҥ билген, кайдаҥ сескен? Байла, кӧпти кычырган, кӧпти казынган. Ол ӧк ӧйдӧ јуруктарындагы геройлорыныҥ телекейинде бойы јӱргендий, айса болзо, олорды тӱженип јӱрген, айса болзо, ары јанынаҥ аҥылап, сескен. «Чындап та, Пазырыктыҥ, скифтердиҥ, јебрен тӱрктердиҥ телекейин кӧргӱзерге бойы ол ло ӧйлӧрдӧ јӱргендий, олорды тууразынаҥ кӧрӱп јӱргендий јураган» — деп, кӧрӱниҥ ачылтазында билимчи Т.М. Садалова база темдектеген эди. Бӱгӱнги јаан ӱйе «Алтай баатырлар» деп тизӱ бичиктердиҥ телекейинде ӧзӱп чыдаган. Јурукчы бойы да «баатырларды» кычырып, ӧскӧни билдирет. Байла, баатырлардыҥ сӱр-кеберлери оныҥ санаазында јарт кӧрӱнип, јуруктарына салынганы ол болор. Баатырлар мында теҥериниҥ улузы чылап јуралган.
Чевалковтыҥ јайаандык иштериниҥ јажыттары эмдиге јетире ачылбаган. Келер ӧйдӧ ол керегинде база јаҥы ачылталар эдилер, такыптаҥ кайкал болуп айдылар деп билимчи Тамара Садалова айткан. Мирослав Павлович атту-чуулу Михаил Васильевич Чевалковтыҥ калдыктарынаҥ. Бу одуда кӧп јарлу ла јайалталу улус болгон. Энези дезе атту-чуулу билимчи, филология билимдердиҥ кандидады Т.М. Тощакова. Адазы Павел Иванович — ӱредӱчи кижи, облисполкомдо албаты ӱредӱзиниҥ бӧлӱгин башкарган.
Јарлу ла јайалталу ӧбӧкӧлӧриниҥ адын бийик алып јӱрери, јарт, база јеҥил керек эмес. Ол учун јаантайын ла каруулу болуп јӱрер керек. Мирослав Павлович бойыныҥ јайалтазыла јарлу ӧбӧкӧлӧриниҥ тоомјызын бийик кеминде улалтып апарганында алаҥзу јок.
«УК-СӦӦГИҤДИ БИЛИП ЈӰРЗЕҤ…»
Аржан Ютеевтиҥ ады-јолы бӱгӱнги кӱнде Алтайыстыҥ ич те, тыш та јанында текши јарлу. Эл музейдиҥ јанында тудулган павильондо Аржан Ютеевтиҥ «Хан Алтай» деп адалган кӧрӱзи ачылганы тергеениҥ јондыгын база јаан сонуркатты ла тыҥ јилбиркетти. Сӧӧктӧргӧ учурлай ӧткӧн кӧрӱге кӧп улус кӱӱнзеп келген. Мында кажы ла кижи бойыныҥ сӧӧгиниҥ таҥмазын кӧрӧргӧ умзанган болор.
Ук-сӧӧк деп айдарыста, ол биске јебреннеҥ келген канысла тудуш јаан байлык деп айдарга јараар. Онызын таҥмалары, сӧгӱш ле мактал кожоҥдоры, кеп- куучындары јакшы керелейт. Олор ончозы бистиҥ калыктыҥ кӧгӱс-энчизи. Сӧӧктӧрдиҥ таҥмалары Калбак-Таштагы неолит ӧйгӧ келижер таштардагы јуруктарда да јуралганы бар.
Алдында чактарда бӱткӱл калыктар ла каандыктар ук-сӧӧктӧргӧ бӧлӱнген. Олор ӧзӱп, ӧҥжӱп, маанылу болуп, карындащ сӧӧктӧрлӧ биригп, конфедерциялар тӧзӧп, јуу-чактарда туружып, ӧштӱлериле тартыжарга кӱчи јетпей, ойто кызалаҥга туштап, јайрадылып, чачылган да ӧйлӧр болгон. Ук-сӧӧктӧрдиҥ таҥмалары кезик учуралда текши болгонын бу айалганы јарт керелейт. Бирлик каандыкта јуртап, бой-бойлорынаҥ ӱлежип, солужып јӱргени де ол болор. Кеп-куучындарысты да алза, олор бир каандыктаҥ, бир одордоҥ ӧскӧзине кӧчкӧни керегинде база айдылат.
Ачылта тужында филология билимдердиҥ докторы Т.М. Садалова Аржан Ютеевтиҥ јайаан ижин бийик баалап, јурукчыга ары јанынаҥ берилген јайалта — ол сӱрекей каруулу јӱк деп айткан. Бу учуралда Аржан Андреевич таҥмаларга учурлалган јаҥы ӱлекер-ижинде јаҥы кӧрӱмле башкарынган.
Кӧрӱ бисти тӱӱкибисти, ӧткӧн јолысты такыптаҥ эзедип шиҥдеерине, јаҥы ачылталар эдерине ууламјылаганында алаҥзу јок. Анчада ла јашӧскӱримге јилбилӱ болгодый ӱаан учурлу иш. Кажы ла сӧӧк, качан бир де бойыныҥ јажыттарын, таҥмалары, кеп-куучындары ажыра јажырып салганын јаҥыдаҥ ачар деген ижемји берет. Ол тоодо кажы ла сӧӧктиҥ таҥмалары кандый учурлу болгоны деген сурактар ла оныла колбулу јартамалдар келер ӧйдӧ кыйалтазы јогынаҥ айдылар болор. Бу јаҥы, јилбилӱ јолго алтамдарын јурукчы баштап салды.
Аржан Ютеев, оныҥ најылары Амыр Кыдыев, Анатолий Сумачаков јилбӱзи јаан, солун ачылталу ижиле бисти кайкатканына, јебрен байлыктарысты эзеткенине ле јиит ӱйе билип јӱрзин деп ууламјылаганына кӧрӧӧчилер адынаҥ јаан быйаным.
