Алтайдыҥ кайчыларыныҥ јолы ӱзӱлбеген

— Табар Анышкиновичле учурал болуп, 1992 јылда танышканыс. Тӧрӧл јуртыма, ада-энемниҥ айлына, кудага келип јӱрген. Ол тушта кайчыныҥ ады-чуузы эпосоведениеде элбеде јарлалып калган. К.Е. Укачина, К.М. Макошева оныҥ кӧп чӧрчӧктӧрин бичиген билимчилер болор. Олор јайаандык ижин «Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ калыктарыныҥ кереестери» («Серия памятников народов Сибири и Дальнего Востока») деген бир тизӱ бичиктерге кийдирерге белетеген. Је меге кайчыныҥ бойыла кӧндӱре туштажарга келишпеген. Анайып, кудалашла  колбулу учурал бажынаҥ тушташканыс ол. Јаан ӧрӧкӧн кудага келеле, чӧгӧдӧй тӱжип, коркышту јараш эдип кожоҥдогоны санаама кирет.

Кийнинде Јоло јуртка тойлоп јӱреле, Табар Анышкиновичле экинчи катап тушташтыс. Мындый ырысту айалга келижерде, Шуну баатыр керегинде куучындап берзин деп сурадым. Эҥир тадыра кире берген туш. Баатырдыҥ сӱнези оныҥ јанында чылап, сезип-билип тургандый оны саҥ башка эдип куучындаган.

— Бу јӱрӱмде ол ойтодоҥ туулган ба? — деген сурагыма, Табар Анышкинович, сертес эдип: «Ол мында ла» —  деп, куруузын јандырган эди. Кижи чочый бергедий, саҥ башка ондый айалга болгон.

— Табар Анышкинович слерге  незиле аҥылу деп билдирди?

— Тыш-бӱдӱмиле торт ло чӧрчӧк јердеҥ келгендий. Кыскачак сынду, экче бӱдӱмдӱ. Ӱни јымжак, куучыны эптӱ,  чек суу ла  чылап, тӧгӱлип бараадар.

Ол ӧйлӧрдӧ Николай Федорович Паштаков «Эл Алтайда»  режиссер болуп иштеген. Ол алтай јаҥжыгулар керегинде телеберилтелер ӧткӱрерге амадаган, анайып, «Очоктыҥ јанында» деп теле-тизӱ берилтелерди башталган.

 Н.Е. Багыровло кожо баштапкы берилтезине А.Г. Калкинди кычыргандар. Ол тушта Алексей Григорьевичте бош јок. Билим-шиҥжӱ ӧткӱрер институтта кай чӧрчӧгин бичидип турган туш. Је олор кайчыны чек ле албанла бичиткендий, кийнинде  бичиткен видеопленка куру болуп калганы, кайкамчылу.

Оныҥ кийнинеҥ олор Т.А. Чачияковты бичидерге Јолого келгендер. Кайчы бойыныҥ јӱрӱмин куучындаган. Кайды Куукак Сакаров деген кижидеҥ укканы, јаш тужында айдуга јӱргени, оноҥ качып, Алтайына бурулганы керегинде. Јуу башталарда, айдуда јӱрген ол туштагы јиит кижи јууга барарга сананган болтыр. Јуучыл комиссариаттыҥ ишчизи, оны, байла, кичинек кӧрӱп, килеген ошкош: «Сен, уулчак, канду јууга барба, јан!» — деп, токтоткон.

Алтайдаҥ айдуга барган улустыҥ ортозында оныҥ адазы, јуук улузы болгон. Олор ондо јӱреле, калганчы чак,  јуу, келер ӧй керегинде куучындашкан эмтир. Је олорды јаҥга удурлажа куучын ӧткӱрип туру деп бурулап, адып салган. Ол туштагы јаҥ кату. Јууныҥ кийнинде јылдар кирезинде, Табар Анышкинович айдуныҥ јеринеҥ качып ийген. Алтайында јажынып јӱрген, је оноҥ реабилитацияныҥ ӧйине келиштире, ак-чек адын ойто орныктырган болор. Ол телеберилтеде јӱрӱми керегинде сӱреен ӧкпӧӧрип, куучындаган эди.

«Алтайдыҥ кай чӧрчӧктӧри» («Алтайские героические сказания») деген академический  бичиктиҥ ээчий томы чыккан јылда, бис, билимчилер, оныла таныштырарга кайчыныҥ айлына бардыс. Ол туштагы јол-јоругыста билимчи Зоя Сергеевна Казагачева, Финляндиядаҥ фольклордыҥ институдыныҥ директоры, фольклорчы Лаури Харвилахти, Телекейлик литератураныҥ Москвадагы институдыныҥ фольклордыҥ бӧлӱгиниҥ јааны  Виктор Михайлович Гацак турушкан. Табар Анышкинович инсультка соктурткан тужы. Је куучыны кем-јок. Бичикти алала, оны колыла сыймап, тыҥ ӧкпӧӧргӧни санаама кирет.

— Бичикте кандый кай  чӧрчӧги кепке базылган?

—  Ондо  А.Г. Калкинниҥ «Очы-Балазы», Т.А.Чачияковтыҥ «Кан-Алтын» деп чӧрчӧги. Бис олордыҥ айлында конгоныс. Экинчи кӱнде «Кан-Алтынды» такып бичиир деген амадула билимчилер ого баштанган эди. Је јаан ооруныҥ кийнинеҥ ӧрӧкӧнгӧ куучындаарга кӱч болгон. Оныҥ учун айдып јада, булгалып, туктурула берип туратан. Ондо јаманы јок, такыптаҥ да айдарга јараар. Је Табар Анышкинович оноҥ улам коркышту ӧкпӧӧрип, чӧрчӧкти ундыганына бойын бурулап, ыйламзырап туруп, кородогон эди. Ойто такып айдарга канча катап темденип те туратан. Бичидерге кӱчке келижерде, билимчилер аппаратуразын јуунадып турарда, Шуну керегинде ойто ло сурадым. Каруузына:

— Ӧй дегени  башка-башка, мен айдып берейин, је сен оны бичибе — деди.

Фольклор јууза, кандый ла учуралдар болуп јат. Јажытту да бичиир арга бар. Оныҥ учун: «Куучындагар ла, мен бичибезим» — деп, токунаттым. Бойым билдирбезинеҥ диктофонымды иштедип алдым. Ӧрӧкӧн Шуну керегинде сӱрекей јилбилӱ куучындап берди. Је куучындап тура, јалтанганын ајаргам. Байла, айдуда јӱргени оныҥ јӱрегинде, эс-санаазында јакшы артып  калган болор. Анайда ок оныҥ куучынында айтпагадый јажыттар база бар болгон.

— Бичигенеер, јылыйбай артып калды ба?

— Эйе. Кийнинде ол «Шуну баатырдыҥ јажыттары» деген бичигиме кирген эди. Куучын бажынаҥ, кай чӧрчӧк канайда чӱмделип турганы керегинде сонуркадым. Ары јанынаҥ ла бойы айдылып турар. Кезик учуралда кой-мал кабырып турган тушта келип јат. Је, канайдар? Чӧрчӧк келзе, кайчыга оны куучындаарга келижет деп, айткан. 

— Эҥ ле учурлузы — чыгара айдатаны ба?

— Эйе, айдар керек. Аттыҥ ӱстинде де јортуп бараадала, куучындап туратан эмтир. Чӧрчӧк једип келзе, онызын кыйалтазы јогынаҥ куучындаар керек.

— Табар Анышкинович, чӧрчӧктӧрин топшуур тудунбай ла, кайлабай ла, тегин ле куучындаган ба?

— Кай чӧрчӧктӧрди айдуда јӱреле, Куукак Сакаров деп јаан јайалталу кайчыдаҥ укканы керегинде ӧрӧ темдектедим. Айдуда јӱрген улус дезе кайдаҥ топшуурлайтан эди. Ол ӧйлӧрдӧ топшуурлаганы учун буруладып, айдуга барган да. Оныҥ учун оныҥ чӧрчӧктӧри оосло айдылган. Кайчылар чӧрчӧктӧрди башка-башка бӱдӱмиле айдып јадылар. Кезиктери куучындап јада, оны јарандырып, элбедип, куучындаар аргазы бар. Табар Анышкинович дезе нени де кубултпай, канайып укканын онойып ла јетирерге чырмайган.

Башка-башка јылдарда билимчилер ол кижидеҥ кӧп чӧрчӧктӧр бичиген. Бичийле, тексттерди тӱҥдештирип јадылар. Олор бой-бойлоры ортодо тыҥ башкаланбай турганы јарталган. Ол тоодо оныҥ «Јети каан» керегинде чӧрчӧгин тӱҥдештиргем. Ӱч башка јылдарда бичилген тексттер болор. Башка-башка улус бичиген. Кезикте бичип алган улустыҥ аҥылулары база болор аргалу. Чӧрчӧкти айса болзо, кыскартып јадылар. Анчада ла колдоҥ бичип турза. Колдоҥ бичийле, диктофонго бичигенин тӱҥдештирзе де, Табар Анышкиновичте тыҥ башкаланыш јок. Ол кижиниҥ аҥылузы ондый  болгон.

—  Бӱгӱн бир кезик улус кайчыны топшуурлап кайлабаган, ол  кай чӧрчӧктӧр айткан эмес, јӱк ле чӧрчӧк айдар кижи болгон деп аҥылап айдар кӱӱндерлӱ. Олордыҥ темдектегениле, кайчы — ол јаҥыс ла кайлайтан кижи. А бу улус кайлабаган, айдарда, олор кайчылар эмес. Керек дезе «кайчы» ла «чӧрчӧк айдар кижи» дегенин ылгаштыры јанынаҥ, олор эки башка учурлу улус деген кубулталарды јасакка да кийдирер умзаныштар бар. Слер ол јанынаҥ нени айдарыгар?

— Т.А. Чачияковтыҥ юбилейлик керектериле колбой мындый куучындарды угарга база келишти. Је онызын кезем јаратпай јадым. Мындый куучындар неле колбой чыгып турганын јетире оҥдобой турум. Кайчы — ол башка кижи, топшуур тудунып, јаҥыс ла кайлаар учурлу дегени, кайлабай, чӧрчӧкти кӧнӱ куучындагандары кайчылар эмес дегенинеҥ сап тудунып, јаҥжыккан оҥдомолдорды аҥтарып, ого  «ревизия» эдер кӱӱндӱ улус ортобыста бар.

Сазон Саймович Суразаков сӱрекей ойгор кижи болгон. Кай чӧрчӧктӧрди ӱлгерлеп,  кожоҥдоп, топшуурлап, маадактап айтканын ӱзе ылгаштырып, бичип салган. Олор ончолоры кайчылар болор, јаҥыс ла топшуур согуп кайлап турганы эмес, кай чӧрчӧкти кандый ла бӱдӱмиле айдар аргалу кижи — ол кайчы  болор деп бойыныҥ билим, академический ууламјылу иштеринде  темдектеген. Кай чӧрчӧкти кайлап айтканы учурлу, је эҥ баалузы —  кай чӧрчӧктиҥ тексттин буспай, учына јетиргени. Ол до оны башка-башка эдип јазап салар эди. Је ол ого киришпеген. Айдарда, бойыныҥ шылтактары бар. Онызы дезе эҥ ле учурлу.

Бӱгӱнги кӱнде ала-кӱнге ондый куучындардаҥ улам эҥ ле учурлузын јылыйтып салардаҥ айабазыс. Онызы дезе јаан јайалталу кайчыларыстыҥ тоомјызын јабызатканына, адын тӧмӧн тӱжӱргенине бодолду. Олорды онойып булгап, кактай бергенинде тыҥ ла јакшызы јок. Мындый јаан сурактарга кубулталарды кийдирип турза, учы-куйы кандый болорын тереҥжиде шӱӱр керек. Анчада ла мындый јаан сурактарда. Эртенги кӱнге оныҥ  камааны, салтары кандый болорын сананар керек. Эмдиги ӧйдӧ эпикалык энчӱлӱ калыктар кӧп. Олор биске карындаш та, угы-тӧзис јаҥыс та болзо, блааш-тартышту куучындар бар ла. Ол тоодо  јаҥжыккан кай ӱзӱлип каларда, слерде чындык кайчылар јок деп айдыжат. Оныҥ учун мен улам ла айдадым, Алтайдыҥ кайчыларыныҥ јолы ӱзӱлбеген, атту-чуулу кайчылардаҥ угыла јайаанын улалтып барган баркылары бар, анайда ок озогы кайчылардыҥ ийдези каны ажыра јиит кайчыларга тӱжет деп. 

Николай Кокурович Ялатов чӧрчӧктӧрин кӧп саба учуралдарда маадактап куучындаган. Алексей Григорьевич Калкин де јаанай берерде, кай чӧрчӧктӧрин база ӱлгерлеп куучындаган эди. Јаанай берген улуска јаан чӧрчӧктӧрди кайлаарга кӱчке келижет. Оныҥ учун мынайып билеечиркеп турган улус тоомјылу, јарлу, јаан јайалталу  кайчыларыстыҥ адын јабызадып та салар аргалу. Бу салтарлу керекти тегин ле јерге кӱйбӱретпей, токтодор  керек. Олордыҥ бала-барказына да, угы-тӧзине де бу согултага бодолду. Бӱдӱрген ат-нерелӱ ижин, керектерин ары-бери булгаганында јакшы ла неме јок. Бистиҥ текши энчибиске ол келишпес сурактар.

Сананзам, керек кем деп аданганында эмес. Кайчылардыҥ артызып салган энчизинде. Темдектеп алалы, «Кан-Алтын» деп јаан кай чӧрчӧк. Айдуга барган кайчынаҥ оны кичинек тужында Табар Чачияков угуп, ӱлгерлеп, Алтайына јандырып экелген. Је анайда ок К. Сакаровтыҥ кайлап айтканын, кайчы айдуга баргалакта, кичинекте Салдабай Иванович Савдин угуп, оныҥ кайлаган бӱдӱмиле кайлап, айдып салган. Онойып, јаан кайчыныҥ кайлаганын уккан С. И. Савдин —  оныҥ кереечизи,  база бир ӱренчиги болуп арткан. Оноҥ улам бис Куукак Сакаров деп кижини, оныҥ ӱренчиги Т. А. Чачияковты јаҥыдаҥ канайып адаарыс, ол кайчы болбогон деп айдарга умзанзаас, бистиҥ ол јаан кинчегис болор.  

Кай чӧрчӧктӧрдиҥ салымы узун, оны чеберлеп келген јолында канча чактар катталыжып калган, анайда ок онызы бистиҥ калыгыстыҥ тӱӱкилик кӧгӱс-байлыгыстыҥ элбеги, тереҥи болор.

— Куучын-эрмегер учун јаан быйан.