Туризм, туристтер, амырап јӱрген улус. Јылу айлар тӧрӧл Алтайыста башталганынаҥ ла бейин бу айдылган сӧстӧр тергеебистиҥ јаандарыныҥ, башкараачыларыныҥ, аргачыларыныҥ, тегин эл-јонныҥ, амырап келген улустыҥ тилинеҥ тӱшпей јат. Јайдыҥ башталганынаҥ ала орой кӱске јетире туулары чаҥкырайган тӧрӧл јеристиҥ байлу-чуулу јерлери јаан сурууда болуп, миллиондор тоолу улус оныҥ кеен телкемдеринде келип барат. Анчада ла пандемияла колбой тура берген айалгада Туулу Алтайда амырап аларга кӱӱнзеген туристтердиҥ тоозы сӱреен кӧп болгон. Аймактар сайын алып ийзегис, калганчы эки-ӱч јылдыҥ туркунына Улаган, Кош-Агаш јаар барган ууламјылардыҥ јарлузы тыҥыган. Чуйдыҥ чӧйилген трагы кӧп тоолу автотуристтерди јилбиркедет. Ума јок кӧп кӧӧликтер Эре-Чуйга, Чолушман ичине једерге, кӱнӱҥнеҥ кӱнге чубап барып ла јат…
Улаган Алтайга јол-јорык келижерде, јолдордыҥ белтиринде турган Акташ јуртта болуп, «каймырап» јаткан туристтерди кӧрӱп, јербойыныҥ улузыла куучындажып, бир кезек шӱӱлтелеримди айдарга санандым.
Јурттыҥ јолы
Акташ јурттыҥ тӧзӧлгӧни ртуть табатан артельдиҥ тӱӱкизиле чике колбулу. Бу јерде ртуть табар арга бар деген ачылтаны 1842 јылда билимчи П.А. Чихачев эткен. 1925 јылда билимчи-геологтор В.А. Обручев, В.Н. Нехорошев ртуть табылгадый јерлердиҥ геологиялык карталарын белетеген. Оныҥ бери јанында јылдарда геологтор В.А. Кузнецов ло А.С. Мухин ртутьты табары ла белетеери једимдӱ иштеер аргалузын окылу чокымдаган. Је ууламјылу иш јӱк ле Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында башталган. Акташка орто Россияныҥ иштейтен бӱдӱн артель келген болгон. Мында металуургический завод тудулган. Јууныҥ учында артель государстволык предприятиеге кубулган. Акташтагы рудник иштеп турган ӧйдӧ јуртта иштейтен улус јадатан эки кат туралар тудулган. Бу туралар эмдиге јетире туруп, эскиреген де болзо, је јурттыҥ тӧс оромдорын толтырат. Рудник 1990 јылдардыҥ бажында бир-канча шылтактардаҥ улам ижин токтодып койгон. Акташтыҥ тӱӱкизинде болгон јаан солунталары пограничниктердиҥ јуучыл часть-бӧлӱги кӧчӱп келгениле база колбулу. 1990 јылдардыҥ бажында Сибирдиҥ јуучыл округыныҥ мотострелковый полкына ӱзеери 28-чи пограничный округ тӧзӧлгӧн. 1994 јылдаҥ ала бу округтыҥ черӱчил-гранкоручылары Монголияла, Китайла колболу гран-кыйуны корулап баштаган. Погран бӧлӱкке бастыра ороонныҥ черӱчилдери келип, черӱчил молјузын ӧткӧн болгон. Акташта јуучыл бӧлӱктиҥ башкараачылары јадатан канча катту туралар тудулган. Черӱчилдер јадатан казармаларлу, амыраар јерлерлӱ застава башка јерде база тудулган. Тоолу јыл кайра Пограничниктердиҥ башкартузы ФСБ-га кожулып, тӧс јери Горно-Алтайскка кӧчӱрилерде, частьтыҥ турган јерине Алтай Республиканыҥ ПНИ-зи (Психиатро-неврологический интернат) кӧчкӧн.
Озо баштап рудник иштегени, оноҥ јуучыл часть турганы јурттыҥ јӱрӱмине башка тебӱ берген деп айдарга јараар. Бастыра јурттыҥ јӱрӱми олордыҥ јӱрӱмиле колбулу болгон. Канча онјылдыктардыҥ туркунына мында кандый ла укту улус иштеп, барып-келип, солунган. Бир кезек ӧйдӧ јаҥыс ла орус та улустыҥ јуртаган јери боло берген ӧйлӧр болгон. Су-алтай Улаган аймактыҥ јолдордыҥ белтиринде турган бу јурты ороон кеминде учурлу болуп, текши ороондо «поселок» деп адалып туратан. Качан рудник ижин токтодып, погран бӧлӱк кӧчӧ берерде, јурттыҥ јӱрӱминиҥ тебӱзи араайлап, улуска јаҥы айалгаларда јӱрерге ӱренижерге келишкен. Рудникте де, частьта да иштеген кӧп саба билелер, улус бу ла јуртында артып калган. Бӱгӱнги кӱнде мында кайлык улус, билелер кӧп. Орус, алтай, казах, оноҥ до ӧскӧ уктулар јуртайт.
Туристтерле иштеери кӧндӱккен
Чуйдыҥ чӧйилген јолдоры чындап та сӱреен јараш. Айландыра турган ар-бӱткенин кӧрзӧҥ, кӧзиҥ кылбыгар. Алтай јеристиҥ јаражын кӧрӱп, кайкаарыҥ ла сӱӱнериҥ. Је кажы ла јыл јайгыда Алтайысты туй баскан, ырбап келген ӧскӧ улусты кӧрзӧҥ, тӧрӧл јериҥди кезикте карамдаарыҥ. Анчада ла калганчы јылдарда «јааштыҥ кийнинде чыгып келген мешкелерге» тӱҥейлежип кӧптӧгӧн турбазалар, турчактар, конотон јерлер кӧп тудулганын кӧрӧдис. Акташ јуртты эмди база таныбазар. Чибиттиҥ јанынаҥ ла баштайла јолдыҥ кырыла аккан Мёҥка деген сууны јараттай (алтайлап суу Мӧҥӱн дегени) јерлер тудулган јаҥы турачактарга, айылдарга «толуп» калган. Эмди мында јайым-бош јер таппазыгар. Јурттыҥ башкартузыныҥ темдектегениле болзо, Акташта уй-мал тударга кӱч. Ондый да болзо, јуртээлемдик ууламјы јурт тӧзӧлмӧниҥ ӧзӱминиҥ программазында тӧс бӧлӱктердиҥ бирӱзи деп окылу айдылат. Уй-малды мында улус ӧскӱрип-тудуп јат, је ас. Акташтыҥ улузы кажы ла јыл тоозы кӧптӧгӧн туристтерле иштеп, маарын таап алганы эмди иле кӧрӱнип јат. Эре-Чуйга, Чолушман-Алтайга барган јолдордыҥ белтиринде турган бу јуртта озо ло баштап эки-ӱч ле турбаза болгонын эске алып турган болорор. Ол турбазаларды Акташтыҥ бойыныҥ аргачылары ачкан болгон. Мӧҥӱн сууны јараттай јер ак јалаҥ болгон. Бӱгӱн дезе мында — туй тудулган туркомплекстер, амыраар јерлер, конор ло ажанар туралар.
Айла, тудулган амыраар јерлер бӱгӱнги кӱнниҥ некелтелерине чике келижип турганын ајаруга алар керек. Эмди амырап келген улуска бастыра айалгалар тӧзӧлгӧни база учурын ойноп јат ла олордыҥ некегени јаан. Јылу таралар, турачактар болзын. Саунага тӱҥейлеш мылча, душ болзын. Јеҥилденетен јерлери турачактардыҥ ичинде болзын. Интернет колбу, ТВ керек. Айылчылар албатылардыҥ кухняларыныҥ аш-курсагын кӱӱнзегилейт. Јербойыныҥ аргачылары бу некелтелерге келиштире иштенгилейт. Оныҥ учун бастыра турбазалар, конотон јерлер, турачактар бу јаан изӱ айда кажы ла кӱн толо.
Туристтердиҥ келгениниҥ кӧптӧгӧнине Акташтыҥ эптӱ јерде турганы база јаан камаанын јетирет. Туулу Алтайдыҥ јаан эки бӧлӱгиндӧӧн – Эре-Чуйдӧӧн лӧ Чолушман ичиндӧӧн – барган јолдор ортодо турган јурт амырап келгендерге јаан јол ортозында токтой тӱжетен, тыныш алынатан јерле тӱҥейлеш. Олор Акташка једип алып, ондо токтоп, оноҥ ары Кату-Јарыктӧӧн бӧ, Укоктӧӧн бӧ, Ак-Турудӧӧн бӧ баратанын шӱӱп, амыраштыҥ кийнинде оноҥ ары атанадылар. Јербойыныҥ аргачылары айылчыларына экскурсиялар, турлар, автотурлар тӧзӧгилейт. Јуртты эбиреде де кӧрӧтӧн јерлер база бар. Ретранслятор, Гейзерлӱ кӧл, Кызыл-Эжиктер (Улаганныҥ боочызыныҥ алдында), Чӧйбӧк кӧл. Мында иштеп турган аргачылар бастыразы јуугы јаман јолдорло јӱрер «внедорожниктер» деген кӧӧликтерле јеткилделген. Оны учун олор бойлорыныҥ айылчыларын бойлоры тартып, эки аймактыҥ телкемдери јаар апарадылар.
Ӧзӱмге экелер бе, айса?
Туризмге, айылдап келген улуска канайда да удура болзоос, текшилей ӧзӱм алынып јаткан бу толкуны токтодор аргагыс јок болбой. Анчада ла бӱгӱн, Россияныҥ ичиндеги туризмди ӧскӱрерине јаан ајару эдилип турган кӱнде, байла, туристтерле иштеерин, айылчыларга ээжилер тургузатанын јердиҥ ээлери бойлорыныҥ колына алар учурлу. Акташ јуртта туризм деген ууламјыла иштеп баштаган улустыҥ кӧбизи јербойыныҥ аргачылары болгонын темдектеер керек. Је ол ло ок ӧйдӧ туурартынаҥ келгендери база бар. Ол Мӧҥӱн сууны јараттай ак јер болгон јерлерде эмди туй ла амыраар туралар тудулып калганы керегинде айтканыс. Бу амырайтан комплекстердиҥ ээлери башка-башка. Республиканыҥ Кош-Агаш, Кан-Оозы, Оҥдой аймактарыныҥ улузы бар, тыш та тергеелердийи бар. Бу айалганы кайкаары база јок деп айдар керек. Россияныҥ јасактарыла болзо, россияндар јерлерди ороонныҥ кажы ла толугынаҥ садып алар аргалу. Оныҥ учун кӱӱни келген улус бойыныҥ јерин садып та ийер, ол ок ӧйдӧ кӱӱнзеген јерди садып та алар аргалу. Јерди садып алган улус, ээзи болгон адында, бойыныҥ јеринде јасакка келижип турган кандый ла ишти баштаар јаҥы бар. Јерлерле колбой болуп турган куучындардыҥ эки учту болгоны ол. Јербойыныҥ улузы јерлерин сатпаза, олордыҥ јерлерин албан кӱчле кем де блаажып албас. Туризм ӧзӱм алынган баштапкы аймактарды ајаруга алзаас, Кӧксуу-Оозы, Чамал, Турачак аймактарда јербойыныҥ улузы јерлерин кӧп саткан, эмди де садып јат. Јаҥы ээлер туркомплекстер, турбазалар тудуп, иштенип јат. Арга-чыдалы кӧп болгон улус онойып ла бистиҥ тӧрӧлисте кӧндӱрезинеҥ јадып, иштеп, ээлер болуп јада берет. Алтай улус кӧп јарымызында арга-кӱчи јетпей, республиканаҥ болуш алып болбой, артып калат. Је калганчы јылдарда туризмле иштеерге кӱӱнзеген алтай улус кӧптӧп, бир аргазын табып, иштенип турганы база кӧрӱнет. Олордыҥ ортозында јиит улус кӧптӧгӧни сӱӱнчилӱ. Шабалин, Оҥдой, Улаган, Кан-Оозы аймактарда туризмле иштеерге кӱӱнзегендердиҥ тоозы чике кӧптӧгӧн лӧ једимдӱ иштеп баштаган деп айдарга јараар. Оныҥ учун амырап келген улустыҥ сурактарынаҥ бойыска тузалу, керектӱ, кирелтелӱ тӱп-шӱӱлте эдип, сананып, бойыска иштенер, кӱч те болзо бу јолго чыгар керек деп санаа-шӱӱлтеге келдим.
Бӱгӱнгидий айалгада јердиҥ ээлери болгон улуска бир кичинектеҥ баштап, оноҥ ары алтамдарды јаандадар арга бар кӧрӱнип јат. Акташта кӧп улус «самозанятый» деген окылу бӧлӱкке темдектедип, туристтерле иштеерин айылдарыныҥ эжигинеҥ ле баштап турганын кӧрдим. Кем тураларын јай ӧйинде улуска конорго берет, кем сувенирлер, экологиязы су-кадык ла ару продукция-эдимдер садат, кем ыраак јокто турган јараш јерлерге экскурсиялар тӧзӧйт. Бу тооломо кӧп. Кемниҥ кӱчине кандый иш келижер дегендий. Бу јуук ӧйлӧрдӧ туризм јурттыҥ улузына акча иштеп алгадый сок јаҥыс аргазы болтоны сӧс јогынаҥ јарталган. Айдарда, сананар, эбин табар керек дегенин мындагы албаты јарт оҥдогон. Оноҥ ӧскӧ бу ууламјыны, ишти ӧскӧ јердеҥ келгендер карамы јогынаҥ бийлеп алар дегени база сӧзи јогынаҥ јарт. Аймактыҥ јаандары иштеерге кӱӱнзеген бойыныҥ улузына удура барып, болуш-јӧмӧлтӧни јетирерин кӧптӧткӧн болзо оноҥ артык болор эди.
P.S: Мынайып, Акташ јуртта болуп, мындый шӱӱлтелерге келдим. Туризмле колбой санаа-шӱӱлтелер кажы ла аймакта бодоштыра тӱҥей деп бодоп турум.
