(Тӱӱкибистеҥ)
1918-1922 јылдарда орооныста гражданский јуу ӧйинде 10-17 миллионго јуук улус корогон. Бу короштордыҥ тоозында јаҥыс та удура-тедире тартыштар эмес, онойдо ок ач-тородоҥ, оору-јоболдоҥ, корон соокторго чарчап божогондордыҥ тоозы база кӧп. Чала-была ӧткӱрилген военно-полевой јаргылар камык улустыҥ салымын база ӱскен. Алтайыс та јеткер-тӱбекке табартып, јоголып калган јуртардыҥ тоозында — Шебалин аймакта Корзун јурт. Тӱбек-јеткерге туштаган Кӧк-Суу аймакта Катанду. Мындый карыкчыл санаалу јурттар, ӧзӧктӧр канча кирелӱ болгоны јарт јок. Јыбаш Каинчинниҥ орус тилле јаҥы чыккан «Памяти боль» деген бичиги Корзун јуртта болгон керектер база айдылат.
Окылу эмес јетирӱлерле болзо, бу кызалаҥду јылдарда Туулу Алтайдыҥ эл-јонынаҥ тоозыла бежен муҥнаҥ ала јетен муҥга јетире улуска корогон. Бу да тоолор эмдиге јетире јарталбаган. Эзен арткан улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ (экономикалык) айалгазы коомойтып, јокко јуук чийӱге тӱшкен. Текши азыранты малдыҥ тын тоозы база кезем астаган. Иштӱ-тошту ӧмӧликтер јайрадылган, чачылган. Бу ӧйлӧрдиҥ тӱӱкилик бӱктери «ак учуктарла јӧрмӧп кӧктӧлгӧндий».
Албатыныҥ тӱӱкизин айрып, албан кӱчле ӧскӧ ийде, тӱӱки (идеология) баштаарга шиҥдиргендер. Бу учуралда эҥ ле карыкчылузы, корондузы эл-јонныҥ тӱбеги учун «буруны» кем де алынбаганы. Актуга ла «ак бандит» деп бурулаткандар ол ло бойлоры тӱӱкиде артып калдылар.
Камык улустыҥ тынын кыйып тӧзӧгӧн кызылдардыҥ јаҥы база кайылып калды. Бу јеткер-тӱбекти ӧткӧн чактыҥ одус јылдарында болгон айду, истежӱниҥ јылдарына јарбып салдылар. Ӧй ӧткӧн сайын јаҥда тургандар терезин солыган јыландардый коммунист болгондорынаҥ мойножып ийдилер.
Граждан јууныҥ ӧйлӧринде Алтайысты кандый улус базынып, тонободы деер. Венгр-мадьярлар, чуваштар, латыштар ла о.ӧ. мылтык-јепселдӱ тонокчылдар јеткилинче болгон. Арасей Каанныҥ алтын-мӧҥӱндӱ јӧӧжӧзиниҥ бир «обозы» Алтайга келген деген табыш кӧп улуска амыр бербеген. Ол ӧйдӧ «обозто» канча аттарга јегетен абра, чанак болгоны јарты јок. Је онызы болгон. Эмдиге јетире бу сурак ачык артканча. Тургуза ӧйгӧ јетире кайа таштардаҥ Англияда јазалган «кайнок» деп мылтык-јепсел, австро-венгерлердиҥ кол мылтыктары, кылыш ӱлдӱлери табылып јат.
Граждан јууныҥ ӧйлӧринде Алтайда ады-јолы чыккан јерлежис — Александр Петрович Кайгородов керегинде сӧс. А.П. Кайгородов 1887 јылда Кӧк-Суу аймакта Абай јуртта чыккан. Адазы кӧчкӱн крестьяндардаҥ, энези јербойыныҥ алтай укту кижизи болгон. Соок-Јарыкта (Инеген јуртта, Оҥдой аймакта) баштамы школында ӱренген, кийнинде ӧйдӧ бу ок школдо ӱредӱчи болып иштеер. Каанныҥ черӱзинде јӱрерде, телекейлик баштапкы јуу башталар. Осман черӱге удура Кавказтагы фронтто јуулашкан. Ат-нерези ле јалтанбазы учун Тифлисте баштамы прапорщиктердиҥ ӱредӱзине аткарылган. Бу ӱредӱзин 1917 јылда једимдӱ тӱгескен. Канду јуу согуштарда јалтанбас ат-нерези учун Агару Георгиевский орденниҥ ончо тӧрт степениле кайралдадып, оныҥ толо кавалери боло берген. Офицерский јамылу болгон. 1918 јылда Сибирьдиҥ черӱзинде большевиктерге удурлажа тартышкан. Алтайда болгон удура-тедире тартыжуда Алтайдагы казачий черӱниҥ атаманы Д.В. Сатунин божоордо, бу јамыга кӧстӧлӧт. 1917 јылда – прапорщик, 1919 јылда – штабс-капитан, 1921 јылда – есаул. Эш-нӧкӧри Александра Дороненко, уулы — Петр 1912 јылда чыккан.
Кӧк-Суу аймактагы Катанду јуртта кызылдардыҥ сакыбаган јанынаҥ курчузына кирип, тураныҥ подпойлозына јажынып каларда, кызылдардыҥ командири Иван Иванович Долгих оныҥ мойнын ӱлдӱле кезип, бажын чыгарган. Бир куучыннаҥ, калаҥы И.И. Долгих улустыҥ кӧзинче, тизезинде турган А.П. Кайгородовтыҥ бажын кескен. Бу окылу јетирӱлер ол туштагы коммунистердиҥ «идеологиязында» келиштире, байла, бичилген. Айса болзо, эл-јонныҥ сагыжына албан кӱчле кийдирилген амаду болор бо?
Кижи сананза, офицер јамылу, есаул болгон, Георгиевский кресттиҥ кавалери, канду јуу-согуштарда јана баспай, јалтанбай турушкан кижи болзын. Ӧлӱмге јаҥыс катап туштабаган, ого шайып калган кижи, кортык јӱректӱ чылап, подпойлого кирип, не јажынатан? Бир ӧйдӧ И.И. Долгих (1896-1956 ј.ј.) ак гвардеецтердиҥ олјозына кирип, атыртып јадарда, ӧлӱмнеҥ оны А.П. Кайгородов аргадап алган деп айдылат. И. Долгихтиҥ јӱрӱминиҥ бӱктеринде јарты јок сурактар эмдиге артканча. И.И. Долгих П. Суховтыҥ отрядында ак гвардеецтерди кийнинеҥ истежип барып јаткан кижи «кенейте» тыҥ оорып, Абай јуртта артып калган. Бу учуралда П. Суховтыҥ отряды Тӱҥӱр јурттыҥ одожында тозулга учурап, бӱткӱлинче кырдырып салган. Сурактар, сурактар, чыны кайда?
Тоолу јылдар кайра јол-јорыкта А.П. Кайгородовтыҥ ӧлӱми керегинде куучын чыга берген. Джазатор јурттаҥ казах најым Маулит Бугулбаевтиҥ куучындаганыла, А.П.Кайгородовтыҥ јуук нӧкӧри болгон алтай эпши болгон, Аркытаҥ. Ол ӧйлӧрдӧ јаанак карып, јӱзинде чырыштарлу да болзо, је јиит тужында кеберкек, јараш, омок ло шулмус кижи болгоны билдирлӱ. Оогош болчомдорло јаантайын кокырлажып јӱрер болгон. Јаанактыҥ айтканыла, Катандуда болгон курчу-табарудаҥ Кайгородов бир канча улузыла чупчылып, курчуны ӱзӱп чыккан. Бу улустыҥ ортозында ол тушта канчын јиит кыс — јаанак болгон.
Олор Кадын сууны тӧмӧн келип јаткан. Курчудаҥ чыккандарда јаан шыркалу улус кӧп болгон, кату јолдоҥ улам аттары аксаган. Кийнинеҥ кызылдар једижип келееткен. Кызым, чичкечек јерге А.П. Кайгородов «Максим» пулёмет тургустырган. Јиит кысты артыргыскан. Табыш эдип, адып тур, ол јалтанчак немелер коркып келбес. Бис јол алайыс. Сени олор ӧлтӱрбес, коркыба! Бир эмеш ӧйдӧҥ сени аргадап аларым деп јакыптыр.
Бозом эҥир киргенче ол кыс табыш эдип, адып турган. Оны курчап келген кызылдар кӧрзӧ, мында сок јаҥыс кыс бала болуп калган. Бу ӧйдиҥ туркунына А.П. Кайгородов арткан нӧкӧрлӧриле Чуй ичине једип бартыр. Је сакыбаган јанынаҥ кызылдардыҥ кайучыл тозулына туштагандар. Бу адышта тоозы кӧп кызылдарга А. П. Кайгородов јаан шыркаладып, ташка тайкылып, Чуйдыҥ суузына ажып, чӧҥгӧн. Есаулдыҥ ӧлӱмин нӧкӧрлӧри кӧргӧн. Бир канчузы есаулдыҥ кийнинеҥ Чуйдыҥ суузындӧӧн калыгылап, агын сууга ӱргӱлјикке јӱре бергендер…
А. П. Кайгородовтыҥ тайкылган тужы Ак-Боом јуртта кызыл гвардеецтерге тургузылган кереестиҥ одожы болор. Бу чынга бодолду куучын коммунистердиҥ јаҥына келишпеген учун олор «ӧскӧ тӱӱки» чӱмдеп таркаткан болор бо?
Аркыттыҥ јиит кызы оноҥ айдуга барып, тӱндӱктеги Нарыныҥ, Воркутаныҥ, Магаданыҥ лагерлеринде канчын јиит ӧйлӧрин артыргызып, тӧрӧл Алтайына ойто кайра јанып келер.
«Калас ла јерге катуныҥ јерине барып келдер, ӧткӧн ӧйӧӧр карам эмес пе?» — деп, јерлежимниҥ сурагына јаанак — јаш болгон, чындык сӱӱш болгон, карам эмес»… деп каруузын јандырган эмтир.
Адакыда айдарга турганым, бичимелимде мен кемди де, актарды да, кызылдарды да бурулаарга чырмайбадым. Бойымныҥ укканымды кычыраачыларла ӱлештим. А П Кайгородов кызылдар айы бажы јок эл-јонды кырып браадарда «Алтайым, албатым»- деп тартышкан деп база айдыжат. Ондый улустыҥ база бирӱзи болгон Тӧжӱлей Ташкиновтиҥ јӱрӱминде де ачыгынча айдылбаган, јажыттарын ачпаган айалгалар чыгып келет. Ол ло Кичинек Ийин јаар јолдо беш айрылу кереести граждан јууда корогон венгер-мајарлардыҥ мӧҥкӱзине тургускылаган. Бу кереес ӧй лӧ кожо јоголып, оодылып браатканы карыкчылду.
Элдиҥ ӧткӧн јолы ол бистиҥ тӱӱқи јолысты — ончозын чеберлеер, кереестеп јӱрели деп орооныстыҥ Президентти В.В. Путин айткан сӧзи бар.
